قانون گذاری، اولین گام به رای تربیت است.
روانشناسی کودکان - به راستی اگر ما قانون‌های، صحیح را در خانه برای کودک بازگو نکنیم، و بایدها و نبایدها را برای وی تبیین نکنیم، تنبیه کردن وی، امری کاملاً مسخره و خنده دار است.
لذا می‌توانیم با قانون گذاری صحیح، از اشتباهات کودک خود، جلوگیری کرده تا کار به رفتارهای انفعال، نرسد، لذا از قدیم‌الایام گفته‌اند : همیشه پیش گیری بهتر از درمان است.
نکته‌ی دیگر این است که من نباید به عنوان پدر یا مادر، تنها در مقابل، کودک خود عکس‌العمل نشان دهم، بلکه شاید رفتار کودک شما، از کمبود، شی خبر می‌دهد، شاید این کمبود در داشتن اشیاء اطراف باشد و شاید این کمبود یک کمبود عاطفی و کمبود محبت باشد.
لذا پدر و مادر موفق پدر و مادری هستند که رفتار کودکان خود را ریشه یابی کنند و تا حدّ توان، کمبود های وی را جبران کنند.
اما در بحث جانشین‌های تنبیه به این نکته اشاره خواهیم نمود که روش‌های مختلفی، به عنوان جانشین‌های آن به حساب می‌آیند که یکی از مهم‌ترین آن‌ها بازی با احساسات کودک و بیان احساسات خود نسبت به اوست.
اما مراحل دوم این نوع جانشین‌ها به ترتیب عبارت است از : برگرداندن توجه کودک-سعی بر تغییر رفتار وی -روش وقفه-توبیخ‌های یک دقیقه ای-باز پس گیری امکانات و خدمات-جریمه کردن- قهر کردن- جبران کردن- انجام کارهای بیشتر- عذرخواهی کردن- در خانه ماندن-بده و بستان-تهدید به تنبیه و تهدیدات عاطفی، می‌باشد.
توضیح این موارد، انشا الله در متن به صورت کامل تبیین می‌گردد.
در آخر نیز به فحاشی در کودک، اشاره شد و شیوه های مقابله با آن ذکر گردید.
مقدمه :
قبل از شروع هر مطلبی لازم می‌دانم به نکاتی اشاره کنم :
مسلماً پدر و مادر موفق، والدی است که در زندگی خود برنامه داشته باشد، و این برنامه در تمام زندگی فرزند از آغاز زندگی کودک خود تا مرحله ای که وی از خانواده جدا می‌شود و حتی بعد از تشکیل زندگی وی، برنامه های او را در جهت صحیح برنامه ریزی کرده و حق پدری یا مادری را در حق فرزند خود به اتمام برساند.
پدران و مادرانی که فرزندان خود را رها کرده و اجازه می‌دهند، آن‌ها هر کاری را انجام دهند و فکر می‌کنند به نوعی به آنان آزادی مطلق را داده‌اند، سخت در اشتباهند، زیرا آنان نه تنها در تربیت کودک خود هیچ قدمی برنداشته‌اند، بلکه با رها کردن وی، آینده وی را نابود ساخته‌اند.
لذا همان گونه که ما حق نداریم، فرزندان خود را تنبیه بدنی کنیم، همان طور هم حق نداریم در مقابل رفتارهای اشتباه وی، سکوت اختیار کنیم، زیرا در این صورت به وی خیانت کرده‌ایم.
بنابراین ما باید به رفتاری بیندیشیم که جایگزین تنبیه باشد، جانشینی که همان هدف را دنبال کند، لکن خطرات و مضرات روحی و جسمی تنبیه بدنی را نداشته باشد.
لذا باید توجه داشت، که می‌توان با اصول تکنیک‌های آرام در تربیت آرام، فرزندان و میوه های دلمان را به زیبایی تربیت کرده تا دیگر، جایی برای تنبیه باقی نماند.
در این مقاله، با چارچوب بندی‌های جایگزین‌های موثر تنبیه و ترتیب، سعی بر آن شد، تا دیگر هیچ خانواده ای احساس اخذ تنبیه را نکرده و با جانشین‌های آن، به خوبی یک زندگی همراه با آرامش را تجربه کنند.
نظر به اینکه، اینجانب با استمداد از خداوند متعال، مقاله‌ی دیگری را نیز با نام (تنبیه از دیدگاه اسلام و روانشناسی) نوشته و در آن با تعریف تنبیه و مضرات آن، مشکلات آن را برای والدین گرامی مشخص نموده‌ام، لذا سعی ما در این نوشتار بر این است که حتی‌المقدور از گفتارهای تکراری که در آن مقاله ذکر شده است، دوری جوییم؛ لذا سعی نموده‌ایم تا حدّ امکان صرفاً به مقوله‌ی اصلی خود (جانشین‌های تنبیه) بپردازیم.
ما در این مقاله با بخش بندی مباحث، نخست به لزوم قانون گذاری در خانواده اشاره کرده و سپس دلیل رفتارهای کودک را مورد بررسی، قرار داده‌ایم، و سپس به این جایگزین‌های تربیتی، اشاره نموده‌ایم.
لکن قبل از اتخاذ هر روشی، لازم است نخست قانون گذاری کنیم
شاید سؤال شود مگر خانه‌ی ما، محله، شهر یا کشور است که نیاز به قانون داشته باشد!؟
جوابش مثبت است، خانه های ما نیز، مثل تمام مکان‌های دیگر، که عده ای قانون گذار، آن را وضع نموده‌اند، نیازمند قانون است و ترک آن موجب، بی نظمی و از بین رفتن حق دیگران می‌گردد.
قانون گذاری این است که قانون‌های کلی و بایدها و نبایدها را در خانه برای فرزند، روشن و تبیین کنیم و مثل مجلس شورا، که نمایندگان طرحی را در آن به رای می‌گذارند، ما نیز در محیط خانه طرحی را مطرح کنیم که اگر کودک این گونه برخورد نمود، مجازات وی، نیز در قبال آن کار اشتباه چیست. (توجه داشته باشد که کودک نیز خود جزء شورا به حساب می‌آید و او نیز حق رای دارد)
یک تذکر : وقتی برنامه ای تصویب شد، دیگر کسی حق مخالفت با آن قانون را ندارد، لذا تخطی از قانون برای تمام اعضاء خانواده جرم به حساب می‌آید و طبق آن باید مجازاتی غیر از تنبیه برای هر کدام از آن‌ها به حسب سن و موقعیت او، لحاظ شود.
حتی پدر و مادر نیز خود را در آن سهیم دانسته، به عنوان مثال قانونی در خانه وضع شود که هر کس در خانه دروغ گفت یا حتی بد قولی کرد باید، فلان مجازات برای او لحاظ شود.
مثلاً حتی اگر پدر قول پارک رفتن را داده بود و به قول خود عمل نکرد، پدر مستحق است که یک جعبه‌ی شیرینی بخرد یا اگر مادر به فرزند خود قولی داده بود که آن را عمل نکرد باید به مجازات خاص خود برسد و آن این است که وی مجبور است آن روز برای اعضاء خانواده کیک بپزد.
به هیچ عنوان اگر قولی به بچه دادید، بد قولی نکنید، چنانچه بر این مهم پیامبر اکرم (ص) ف نیز تکیه داشته و می‌فرمایند : أَحِبُّوا الصِّبْیَانَ وَ ارْحَمُوهُمْ وَ إِذَا وَعَدْتُمُوهُمْ فَفُوا لَهُمْ فَإِنَّهُمْ لَا یَرَوْنَ إِلَّا أَنَّکُمْ تَرْزُقُونَهُمْ. (1)
فرزندانتان را دوست بدارید و با آن‌ها مهربانی کنید؛ و چنانچه وعده‌شان دادید به وعده خود عمل کنید زیرا آنان جز شما را روزی ده خود نمی‌دانند.
توصیه دیگر اینکه، سعی کنید دلیل اتخاذ قوانین را نیز برای کودکتان مشخص کنید، که وی فکر نکند خانواده در قانون گذاری به وی ظلم نموده است.
وقتی کودک خود را در محیطی دید، که تمام اعضاء خانواده به مقررات آن پایبند هستند و آن‌ها را اجرا می‌کنند، پس به ندرت پیش می‌آید که از مجازاتی که برایش اخذ شده است، ناراضی باشد، لذا خود نیز آن را قبول دارد، و سعی می‌کند با رفتارهای صحیح، از آن مجازات‌ها در امان باشد.
بنابراین قبل از شروع هر تربیتی باید قانون گذاری ثابت شود و سپس طبق آن عمل نماییم.
تعیین مرزها و محدودیت‌ها برای کودکان :
یکی از شاخصه های اساسی، در تربیت کودک، تعیین دقیق، حد و مرزهای رفتارهای و محدودیت‌ها، است.
همیشه، بدین نکته توجه داشته باشید که کودک سعی می‌کند، نخست نظر والدین را پیرامون محدودیت‌های رفتاری خویش بداند.
به عنوان مثال، یک بچه‌ی 2 ساله، ابتدا یک لیوان را به زمین پرتاب می‌کند، او می‌خواهد نظر والد را پیرامون، این کار بداند. او می‌خواهد واکنش پدر یا مادر را تماشا کند، حال اگر آنان سکوت کردند و عکس‌العملی نشان ندادند، این رفتار را دوباره با پرتاب لیوان به جاهای مختلف خانه ادامه می‌دهد و دوباره اگر عکس‌العمل تشویقی یا سکوت، را به همراه داشت، این بار کوبیدن لیوان را بر سر پدر یا مادر، امتحان می‌کند!!
البته توجه داشته باشید، که مثالی که برایتان زدم، تنها مختص به کودکان کم سن و سال نبود، شما می‌توانید این مثال را در زندگی فرزندانتان، با سن‌های مختلف مشاهده کنید (البته با تغییر مثال و مثال‌هایی مطابق با سن فرزند)
توجه داشته باشیم که کودک، با رفتارهای ما والدین الگو می‌پذیرد، بنابراین در دادن الگو به فرزندمان، توسط محدودیت‌های رفتاری دقت نماییم!؟
چند تذکر:
توجه داشته باشیم که همیشه دادن حد و مرزهای تربیتی و قانون گذاری‌ها، توسط زبان، منتقل نمی‌شود، آری در بسیاری از موارد این رفتار ماست که می‌تواند این حد و مرزها را به کودک انتقال دهد. شیوه‌ی برخورد ما با کودکان هم سن و سالش، دوستان، آشنایان، همسایگان و ...
(به عنوان مثال پدری که به کودک خود می‌گوید :تو حق نداری، بچه های همسایه را بزنی و لکن وقتی او، دعوا می‌کند، این بچه با رفتار و لبخندهای پدر تشویق می‌شود، به راستی این رفتار ما خنده دار و کمی مسخره آمیز نیست!؟)
لذا نوع کلماتی که در طرز بیانمان، به کار می‌گیریم نیز در نوع قانون گذاری، موثر است (بعضی اوقات والدین رفتاری را مذموم می‌شمرند، اما نوع بیان آن‌ها، حرف‌هایشان را منتفی می‌کند)
و صحبت آخر اینکه، گاهی اوقات، شیوه های استفاده از زبان بدن می‌تواند بیان گر قانون‌های ما باشد، (نحوه‌ی ایجاد تغییر در صورت و اعضاء بدن) مثل ابروها و چشمان، در هنگام صحبت کردن (اخم کردن، چشم غره رفتن، کف زدن و ...)(2)
اما چرا در آغاز نوشتار این مسائل مطرح شد :
شاید با خود بگویید، این مطالب چه ربطی، به جانشین‌های تنبیه داشت، مثلاً قانون گذاری، در چه مرحله ای، از جانشین‌های تنبیه قرار دارد، که این مقدار پیرامون، آن بحث شد!؟
شاید برایتان، جای سؤال است، لکن جالب است بدانید، ما اولین جانشین تنبیه را قانون گذاری صحیح می‌دانیم، اما چگونه!؟
این جانشین، یک شیوه بازدارنده از رفتارهای غلط است، که می‌تواند به خوبی، فرزندتان را از کارهای اشتباه باز دارد، لذا چرا همیشه، به این فکر هستیم که باید حتماً فرزندتان کار اشتباهی انجام دهد و شما سپس تربیت را آغاز کنید!!
چرا از شیوه‌ی بازدارنده ای به نام قانون، گذاری صحیح استفاده نمی‌کنید و با بیان حد و مرزها، کودک را از دگرگونی رفتاری، نجات نمی‌دهید. آیا پیشگیری بهتر از درمان نیست!؟
مقررات و زیر پا گذاشتن آن توسط کودک
وقتی قانون را برای کودکتان وضع کنید وی آن را زیر پا می‌گذارد، دلایل متعددی می‌تواند بر آن حمل شود، به عنوان مثال بعضی اوقات او احساس می‌کند، مقررات قدیمی خانه برای وی، قدیمی شده است، مثلاً او فکر می‌کند، او در مقابل این رفتار کمی بزرگ شده است و در اینجا نیاز است هر چند وقت یک بار قانون، تجدید شود و یا به آن اصلاحیه یا تبصره بخورد، لکن همان گونه که اشاره شد، شاید این رفتار کودک شما در مقابل قانون، به دلیل شخصیت وی باشد، به این شکل که او این‌گونه بار آمده است که هیچ گاه زیر بار قانون نرود، لذا باید نخست دلیل بی قانونی وی را هدف قرار داده و طبق آن با وی برخورد کنید.
علت رفتار نادرست کودکان
بحث بعدی ما بر سر این است که ما قبل از اتخاذ هر نوع رفتار انفعالی در قبال کارهای اشتباه وی، وظیفه داریم نخست دلیل این رفتار را پیدا کنیم.
آیا کودک شما بدون دلیل این کار اشتباه را انجام داد!؟ آیا می‌توان گفت که نمی‌دانم چرا کودکم، این‌گونه کارها را انجام می‌دهد، آیا قبول دارید که هر اتفاقی، اتفاقی نیست! و آیا ...
لذا تکنیک پدر و مادر، بودن در درجه‌ی اول، این است که رفتار اشتباه کودکان خود را ریشه یابی کنند.
رفتار اشتباه کودک و کارهای خلاف وی، می‌تواند ریشه های مختلفی داشته باشد، به عنوان مثال شاید ریشه‌ی آن در دوستان وی باشد، شاید دلیل این نوع برخوردهای وی، نیاز او به یک شی مثل دوچرخه باشد. یا شاید توجه بیش از حدّ خانواده به برادر یا خواهر کوچک‌تر، او را این چنین نگران ساخته و او بر وی حسادت می‌کند.
یا شاید مهم‌تر از همه‌ی آن‌ها، بد رفتاری وی، به دلیل توجه نکردن خانواده به وی باشد، شاید وی احساس کم بود محبت و عاطفه می‌کند و لذا سعی می‌کند تا با کاری توجه آنان را به خود جلب کند. (3)
پس به خوبی اذعان خواهید نمود که در بعضی موارد، اصلاً جایی برای تنبیه و جانشین‌های او به وجود نمی‌آید.
راه کارها و مراحل کنترل عصبانیت (4)
شاید با خود بگویید، وقتی کار اشتباهی از کودک سر می‌زند، اعصاب ما را به هم می‌ریزد، و لذا ما بدون توجه به عواقب تنبیه، مستقیماً وی را تنبیه می‌کنیم و بعضی اوقات شدّت عصبانیت به حدّی می‌رسد، که دیگر نوبت به اینکه دلیل رفتار اشتباه وی را شناسائی کرده و یا از جانشین‌های تنبیه استفاده کنیم، نمی‌رسد.
در این بخش به چند راه به رای کنترل عصبانیت، از نظر روانشناسی اشاره خواهد شد و در پایان به چند روایت پیرامون خشم و غصب اشاره خواهد شد.
1-آهسته تا عدد ده بشمارید، به جای فکر کردن به رفتار اشتباه کودکتان، می‌توانید به روی چیزهایی که باعث خوشحالی شما شده است فکر کنید (درست است که وی گلدان دوست داشتنی شما را شکسته است، لکن در قبال آن، وی شاگرد اول کلاس است و همیشه مدیر مدرسه از هوش درخشان او سخن می‌گوید. یا اینکه همیشه او در کارهای خانه به شما و پدرش کمک می‌کند)
2-دستانتان را در جیب ببرید، این کار به شما کمک می‌کند که از دست‌ها، در ترساندن یا زدن کودک استفاده نکنید.
3-می‌توانید نفس عمیقی بکشید و آن را به آرامی بیرون دهید، (انگار که دارید از دهانتان، بخار خارج میکنید)
4-سعی کنید خود را از موقعیت اشتباه کودک خارج کنید (مثلاً می‌توانید به اتاق دیگری روید، یا کمی پیاده روی کنید)
امام علی (ع) در روایتی از خشم در هنگام تربیت سخن گفته و می‌فرمایند : لَا ادبَ مَعَ غَضَب.
با خشم تربیت (ممکن) نیست (5)
لذا منقول است در محضر حضرت باقر علیه السّلام از غضب گفتگو شد امام فرمود: مردی به آن اندازه غضب آلود و خشم دارد که هیچ کس از وی راضی نیست این چنین شخصی از اهل دوزخ است، هر مردی که حال غضب برای او پیش آید فوراً بر زمین بنشیند و غضبش فرو می‌نشیند.
اگر در حال نشستن غضب برای او پیش آید باید فوراً قیام کند تا غضب شیطانی او فرو نشیند هر مردی به یکی از خویشاوندان خود غضب کرد باید فوراً به طرف او برود از وی دل‌جوئی کند، زیرا هر گاه انسان با ارحام خود محبت کند غضب او ساکن می‌شود. (6)
هم چنین در روایتی از پیامبر اکرم آمده است : حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله فرمود: مردانگی به نیروی جسمانی نیست که همگان را با پنجه نیرومند خود بر زمین افکند. بلکه نیرومند کسی است که بتواند خشم خود را فرو برد. (7)
روش‌های اتخاذ برخوردهای انفعال در قبال کودک (8)
1-صبر کنید (لحظه ای صبر کنید و سپس به مسئله کودک خود رسیدگی کنید)
2-چشم باز کنید و ببینید (ببینید که مشکل چیست!؟ چه مسئله ای باعث شده از کودک شما بد رفتاری سر بزند!؟ آیا مطمئن هستید که از کودک شما رفتار اشتباهی سر زده است!؟ آیا این رفتار برای سن وی، معمول نیست!؟)
3-فکر کنید که به نظر شما چه واکنشی مناسب‌تر است (به عکس‌العمل‌هایی که می‌توانید نشان دهید فکر کنید، می‌خواهید به کودکتان چه چیزی را آموزش دهید)
4-اجرا کنید (تصمیمی را که گرفته‌اید، به مرحله‌ی اجرا برسانید)
سعی کنید در مورد رفتار و مشکل کودکتان با یکی از دوستان، اقوام و حتی با یک مشاور روانشناسی، صحبت کنید، (این موضوع را به خوبی درک کنید، که شاید شما برای دیگران مشاور خوبی باشید، ولی متأسفانه انسان پیرامون مشکلات خودش کم‌تر می‌تواند تصمیم بگیرد، لذا فردی را برای مشورت انتخاب کنید که خارج از موضوع باشد)
زیباترین جانشین (بازی با احساسات کودک)
1-تنها کافی است از بایدها و نبایدها، سخن بگویید. فرض کنید وارد اتاق می‌شوید و اتاق به حدی کثیف است که دیگر این وضع برایتان، قابل تحمل نیست، دو فرزند شما، هر کدام به یک دیگر اشاره کرده و هم دیگر به عنوان مقصر، نام می‌برند.
شما دو راه حل دارید، نخست اینکه با تکنیک‌های بزرگ سالانه، متوجه شوید، حق با کدام است و دیگری را به علت دروغ گویی و کثیف کردن خانه تنبیه کنید و یا اینکه به فرزندان خود بیاموزید که اصلاً این موضوع اهمیتی ندارد که کدام یکی از آن‌ها اتاق را کثیف کرده‌اند و شما دنبال مقصر نیستید، لکن مهم این است که این کار آن‌ها، رفتار درستی نبوده است و شما را ناراحت کرده.
در این نوع تربیت یک تکنیک اساسی خوابیده است و آن این است که اگر به دنبال متهم باشید، به فرزندان خود ناخودآگاه آموخته‌اید، که از یک دیگر بدگویی کرده و خبر کشی کنند، لکن با این نوع رفتار، شما می‌توانید، همیشه یک خانه‌ی تمیز با دو بچه‌ی منظم داشته باشید. (9)
اجازه دهید، مثال دیگری را برایتان بازگو کنم :فرض کنید، وقتی از خانه بیرون می‌رفتید به فرزندتان گفتید، ظرف‌های کثیف را از وسط اتاق جمع آوری کند، ولی وقتی به خانه آمدید، او این کارها را انجام نداده بود، در این هنگام دو رفتار قابل انجام را با هم مقایسه کنیم :
الف : از این به بعد یاد می‌گیری، وقتی قول داده بودی سر قولت بایستی، پس فردا پارک بی پارک.
ب : من از تو انتظار داشتم، به من کمک کنی، من دوست نداشتم وقتی به خانه می‌آیم، ظرف‌ها هنوز وسط اتاق باشه. تا آخر شب ظرف‌ها را بشور تا مطمئن به شم که تو همیشه دوست داری، به مادرت کمک کنی. (10)
مثلاً می‌توانید برای آن‌ها، روایاتی از پیامبر اکرم (ص) در مورد پاکیزگی، را خوانده و از آن‌ها بخواهید به آن‌ها توجه کنند :مثلاً پیامبر اکرم در جایی فرموده‌اند : اسلام، پاکیزه است، و فقط پاکیزه‌ها وارد بهشت می‌شوند (11)
بعد از بیان این روایت، به این شکل با احساسات وی بازی کنید : اگه می خوای، خدا همیشه تو را دوست داشته باشه و تو را به بهشت به بره، نباید اتاقت را کثیف کنی، باید به مادرت کمک کنی.
پس بنابراین بیان بایدها و نبایدها و بازی با احساسات کودک، خود جانشین‌های موثری به جای تنبیه به حساب می‌آیند.
2-برگرداندن توجه کودک (جانشینی برای بچه های کم سن و سال) (12)
منحرف کردن توجه یا پرت کردن حواس روشی است برای بازداشتن کودکان از ادامه‌ی رفتارهای مشکل آفرین.
برای مثال زمانی که پدری یا مادری رفتاری ناشایستی از فرزندشان می‌بیند، می‌توانند گزینه‌ی جالب‌تری را به او پیشنهاد کند.
خوردن یک خوراکی خوشمزه و بازی کردن با وی می‌تواند، به عنوان جایگزین، انتخاب شود، (البته توجه داشته باشید که این رفتار جایگزین در محیط هر خانه ای متفاوت است)
بازی کردن با کودک و پرت کردن حواس او باید تا جایی باشد، که والدین مطمئن شوند، دیگر، او به یادِ کار قبلی نخواهد بود.
لذا امیرالمومنین (ع) می‌فرمایند: مَنْ کَانَ لَهُ وَلَدٌ صَبَا-هرکس فرزندی دارد، باید کودکی کند (13)
هم چنین آمده است، پیامبر خدا (ص)، با (دختر خوانده‌اش)، زینب دختر ام سلمه بازی می‌کردند، و پی در پی می‌فرمودند: ای زینب کوچولو، ای زینب کوچولو –(14)
دلیل اصلی استفاده از این روش در برخورد با کودکان کم سن و سال آن است که این کودکان معمولاً دامنه‌ی توجه محدود تری نسبت به بچه های دیگر دارند، و توجه آنان به راحتی از کاری به کار دیگری بر می‌گردد. به همین دلیل این روش برای کودکان بزرگ‌تر کم‌تر مفید خواهد بود.
نکته‌ی دیگر اینکه :برای منحرف کردن حواس کودک می‌توان او را بغل کرد.
در آغوش کشیدن کودک برای کودکانی مفید تلقی می‌شود که هنوز خودشان قادر به استدلال نیستند و یا استدلال‌های والدین را به خوبی درک نمی‌کنند.
این روش عمدتاً زمانی به کار می‌رود که کودک در رفتار منفی خود سماجت و لجاجت کند.
در چنین نمونه‌هایی، والدین می‌توانند کودک را از زمین بلند کرده و به نرمی او را در بغل نگهدارند تا آسیب نبیند و از بدرفتاری‌اش دست بر دارد.
همچنان که کودک به تدریج آرام می‌گیرد، والدین تکانش می‌دهند، برایش شعر می‌خوانند یا حتی با صدای آرامی با او حرف می‌زنند. آنگاه او را از اتاق بیرون برده و کاری به او می‌دهند تا انجام دهد تا رفتار پیشین را فراموش کند. (مثلاً مدادی به وی می‌دهند تا نقاشی کند)
یک تذکر : والدین باید مراقب باشند که کوشش‌های ایشان برای توجه برگردانی رفتار وی، موجب تقویت منفی در کودک نشود.
به کار بستن این روش برای کودکانی که رفتار مشکل آفرین عمده بوده یا اختلال رفتاری دارند، هرگز مناسب نیست.
3-سعی کنید رفتار کودک را اصلاح کنید
هنگامی که از بچه کار اشتباهی سر زد، سعی کنید به بچه بیاموزید در موقعیت‌های بعدی می‌تواند چگونه، رفتار خود را تغییر دهد.
در این بخش به نکاتی پیرامون روش‌های اصلاحی اشاره خواهد شد.
1-بگذارید، کودک عاقبت کار خودش را تا حد، بی خطری تجربه کند.
منظور از عاقبت کار این است که باید والدین در بعضی موارد در مقابل رفتار اشتباه وی، عکس‌العمل نشان نداده و اجازه دهند وی، مقداری از کارش را جبران کند یا در مقابل آن کاری را انجام دهد، به عنوان مثال اگر کودک دیوار را خط خطی کرد، می‌توانید او را مجبور کنید، تمام دیوارها را خودش تمیز کند، یا اگر کودک دوچرخه‌اش را بیرون از خانه جا گذاشته بود، تنبیه وی این است که یک روز تمام از بیرون رفتن از خانه، محروم گردد، یا اگر شیشه‌ی همسایه را شکست، جریمه‌اش این است که از پول‌های قلکش پول، شیشه را بپردازد.
4-روش وقفه (15)
یکی از راه کارهای مقابله با رفتار اشتباه در کودک این است از روش وقفه استفاده کنید.
اما وقفه چیست!؟
وقفه یعنی اینکه باید کودک برای مدت زمان مشخصی، از مکانی که در آن کار اشتباه انجام داده، خارج شده و به مکان دیگری، انتقال یابد (این اتاق باید اتاقی باشد که هیچ کس در آن حضور نداشته باشد و یا از وی بخواهید در گوشه‌ی اتاق بر روی یک صندلی جداگانه بنشیند)
وقفه کمک به سزائی به کودکان عصبی و برانگیخته، می‌کند که آنان آرام گیرند، اگر به درستی از وقفه استفاده شود، می‌تواند اثرات زیادی در رفتار کودک ایجاد کند.
اما نکاتی پیرامون استفاده از این روش :
1-بهترین مکان برای وقفه، اتاق کودک است، اما اگر کودکتان، اتاق جداگانه ای ندارد، می‌توانید اتاق دیگری را برای این مهّم، در نظر بگیرید، یا حتی اگر خانه‌ی شما، اتاق جداگانه ای ندارد، می‌توانید، در کنار سالن، مبل‌ها را به شکلی بچینید، که اتاق به دو قسمت تقسیم شود و سپس بچه بر روی صندلی، به شکلی که مورد توجه دیگران نباشد، قرار می‌گیرد. (این مسائل بستگی به سلیقه‌ی شخصی والدین، دارد)
2-اگر فرزندتان، در اتاق وقفه هم، قشقرق، به پا می‌کند، و اسباب بازی‌هایش را به هم می‌ریزد، قبل از اجرای وقفه، وسائل خطرناک را از اتاق خارج کنید ولی وقتی وی، به اتاق وقفه رفت در مقابل قشقرق‌های وی، و داد و هوارهایش عکس العمل، نشان ندهید، پس فراموش نکنید که کودک می‌خواهد توجه شما را به خود جلب کند و حتی اعصاب شما را به هم بریزد، لذا حتی اگر این داد و بیداد کردن، نیم ساعت هم طول کشید، باز نیز دخالتی نکنید و مطمئن باشید که وی آرام خواهد شد، الا اینکه بترسید که کودک به خودش، آسیبی برساند که در این هنگام باید، وارد اتاق شوید.
3-مطمئن شوید، که در اتاق وقفه‌ی وی، وسائل تفریحی اعم از کامپیوتر، اسباب بازی، تلفن، تلویزیون و...، وجود ندارد، البته برخی روان‌شناسان معتقدند، نیازی به این کار نیست، زیرا هدف آرام شدن بچه و دور کردن بچه از انجام کار اشتباهش بوده که به پدر و مادر، هم به این موفقیت رسیده‌اند، پس دیگر نیازی به اتخاذ این کار نیست! بگذریم
4-مدت زمان مناسب برای وقفه، بستگی به سن و سال کودک دارد، لکن در کودکان کم‌تر از هفت سال، زمان آن برای هر سال، یک دقیقه، اخذ شود، به این شکل که مثلاً بچه‌ی 3 ساله، مدت زمان، وقفه‌اش، 3 دقیقه و کودک 6 ساله، زمان وقفه‌اش، 6 دقیقه باشد.
5-فراموش نکنید، که زمان، اجرای وقفه از، زمان آرام شدن، بچه، شروع می‌شود، پس اگر وی، نیم ساعت داد زد و گریه کرد، شروع وقفه، از موقع آرام شدن وی، احتساب می‌گردد. (حتی به والدین توصیه می‌شود قبل از بردن کودک به اتاق وقفه، به وی توضیح دهند که هر وقت، آرام شدی، این زمان شروع خواهد شد)
6-جمله‌ی مربوط به وقفه را تنها، یک بار بیان کنید، مثلاً به وی بگویید : از تو می‌خواهم، به اتاق بروی، و به مدت 4 دقیقه، در اتاق آرام بنشینی.
7-درب اتاق را ببندید، توجه داشته باشید که شما می‌خواهید وی از مکان انجام کار اشتباهش، به دور باشد، پس نباید مورد توجه خانواده قرار گیرد، حتی می‌توانید، درِ اتاق را نیز قفل کنید.
8-در مدت اجرای وقفه، سعی کنید، به هیچ عنوان ارتباط کلامی با وی نداشته باشید، حتی گفتن این جمله (که تا ساکت نشوی، مدت آن آغاز نمی‌شود نیز، لزومی ندارد، بلکه این توصیه باید قبل از اجرای این فرمول باشد)
9-سعی کنید، مدت اجرای وقفه را تا آخر ادامه دهید، مگر آنکه کودکتان قول دهد، رفتار اشتباهش را دیگر تکرار نمی‌کند و به قولش عمل کند.
10-سعی کنید در هر مکانی، کودک رفتار اشتباهی انجام داد، این روش را اتخاذ کنید، مثلاً اگر وی در خانه‌ی مادر بزرگش، کار اشتباهی را انجام داد و لباس برادرش را کثیف کرد، همان موقع، زمان اجرای این عمل است، زیرا تنبیه و جانشین ای آن باید بلافاصله، بعد از عمل باشد و الا اثر خود را از دست خواهد داد.
بنابراین، اگر در مکانی هستید، که نمی‌توان این کار را کرد، باید در اولین فرصت این روش را اتخاذ کنید. (لکن توجه داشته باشید حتی‌المقدور این روش را در مقابل دیگران انجام ندهید، و کاری نکنید که عزّت نفس وی، در مقابل هم سن و سال‌ها و یا حتی بزرگ‌ترها، از بین برود)
11-اگر متوجه شدید که واقعاً او از کارش پشیمان شده است، نیازی به این روش نیست.
12-پس از انجام وقفه، باید کودک کاری را که از وی انتظار داشتید، را انجام دهد، و الا اگر کودک لجبازی کرد و هنوز هم این کار را نکرد، وقفه نیز تکرار شده و حتی زمان آن دو برابر خواهد شد.
13-همان طور که بارها، نیز به آن اشاره شد، شما با کودکتان مشکلی ندارید، بلکه با کار اشتباهش، مشکل دارید، لذا، پس از اجرای وقفه با خوش‌رویی از وی استقبال کنید و الا، روش شما مثل زندانی کردن می‌ماند، و نه تنها تأثیر ندارد، بلکه دشمنی وی را به همراه خواهد داشت.
14-در اولین اجرای وقفه با احتیاط کامل عمل کنید، لذا اگر کودکتان، تاکنون در مکانی تنها نبوده و یا شما تاکنون او را به اتاق وقفه نفرستاده‌اید، ممکن است او شوکه شود، لذا توصیه می‌شود، روش وقفه برای بار اول بین 15 تا 20 ثانیه اتخاذ شود و سپس به مرور زمان و مطابق با سن وی این زمان، نیز افزایش یابد.
15-برای استفاده از روش وقفه، به هیچ عنوان، تاکید می‌کنم، به هیچ وجه ممکن، از مکان‌های ترسناک مثل، انباری، زیر زمین، حمام و محیط‌های وحشتناک استفاده نکنید. (وقفه روشی برای آرام شدن کودک شما است نه ترساندن وی)
5-توبیخ‌های یک دقیقه ای(16)
توبیخ یک دقیقه ای چیست و چگونه صورت می‌گیرد!؟
به روشنی به او بگویید، که چه کاری کرده است و تا جایی که ممکن است صریح باشید، لکن تنها برای چند ثانیه، سعی کنید تمام احساسات خود را برای دلبندتان بازگو کنید :به عنوان مثال :
خیلی دیر به خانه آمدی، به من نگفتی کجا میری!؟
توی این هفته، برای بار دوم، این کار را تکرار کردی.
سپس احساستان را برایش بگویید :عصبانی هستم، خیلی عصبانی هستم، (حتی اگر عصبانی هستید، توصیه می‌شود با جدیت، هیجان و صراحت، آن را بیان کنید)
یک نکته پیرامون توبیخ یک دقیقه ای :
یادتان باشد کودک شما، کیسه‌ی به کس نیست، خیلی این توبیخ را طولانی نکنید، لذا توصیه می‌شود از زیاده‌گویی پرهیز کنید. یادتان باشد به رای اینکه او احساسات شما را بفهمد، زمان زیادی نیاز نیست، شما می‌خواستید به او بفهمانید که ناراحتید، و به خوبی آن را به وی، انتقال دادید.
لذا امیر المومنین (ع) می‌فرمایند :افراط و زیاده‌روی در سرزنش باعث شعله‌ور شدن آتش لجاجت می‌شود. (17)
اما اجازه دهید پس از توبیخ، چند لحظه ای سکوت اتاق را فرا بگیرد، این لحظات، زمان‌های تاثیر این رفتار است.
سکوتی که، مطمئناً از غُرغُر کردن‌های مدام، بیشتر تاثیر می‌گذارد.
اما نیمه‌ی دوم لیوان: در نیمه‌ی اول، لیوان به کودکتان رفتار اشتباهش را گوشزد کردید، حال نوبت نیمه‌ی دوم لیوان است، شما باید با ایجاد حسّ اعتماد به نفس در وی، وی را از لحاظ روحی، آزاد کنید، لذا توصیه می‌شود سپس این‌گونه بگویید : تو پسر خیلی خوبی هستی، من از تو انتظارات خیلی زیادی دارم، من دوست دارم تو بهترین‌ها باشی و چون خوب می‌دانم که تو می‌توانی، از همه بهتر باشی، این قدر ناراحتم، پس همیشه باعث افتخار من و پدرت باش و کاری کن که ما به تو افتخار کنیم.
آری شما نمی‌توانید تصور کنید، پس از گفتن این جملات، کودک چه احساسی دارد، وی در اوج رویاهایش، از کارهای بد گذشته پشیمان و نادم است، زیرا شما، شخصیت وی را بالا برده‌اید، وی از این به بعد سعی می‌کند با انتظاراتی که از وی دارید، به شما بفهماند که درست متوجه شده‌اید و او بهترین فرزند دنیا است!
6-باز پس گیری امکانات و خدمات (18)
در این روش، والدین کاری را که به طور معمول، برای کودک انجام می‌دهند، را دیگر انجام ندهند، یا چیزی را که معمولاً برای او فراهم می‌کردند را، برای او فراهم نکنند.
مزیت این کار این است که دیگر والدین مجبور نیستند، کودک خود را وادار به انجام کاری بکنند.
والدین صرفاً چیزی را از کودک دریغ می‌کنند که معمولاً برایش فراهم می‌کردند یا انجام می‌دادند.
به عنوان مثال، در خصوص کودک یا نوجوانی که برادر یا خواهر خود را اذیت می‌کند، والدین می‌توانند تا چند روز وی را از دادن پول تو جیبی و پختن غذای مورد علاقه‌اش، خودداری کنند، لکن توجه داشته باشید، که این کار باعث نشود، تا کودک، احتیاجات خود را از جای دیگری تا مین کند، که علاوه بر دردسر خود، مشکلات زیادی را به بار می‌آورد، مثلاً کار به جایی نکشد، که کودک مجبور شود، از جیب پدرش دزدی کند یا ...
این روش می‌تواند با محروم شدن از مزیت‌ها انجام گیرد، محروم شدن از رفتن به پارک و خانه‌ی خاله و... باشد، یا محروم شدن از استفاده‌ی کامپیوتر و اسباب بازی‌ها، باشد.
آری گاهی اوقات محبت بیش از حد و زیاده‌روی در انجام توقعات کودک باعث انجام ناسازگاری در و می‌گردد : امام باقر (ع) می‌فرمایند : بدترین پدر کسی است که نیکی کردن، او را به زیاده‌روی وا دارد و بدترین فرزند کسی است که کوتاهی کردن، وی را به نافرمانی و آزردن (والدین) وادارد. (19)
7-جریمه کردن
یکی از روش‌های پر کاربرد در اصلاح رفتار ناپسند کود، جریمه کردن است.
در این روش پرکاربرد، کودک در ازای انجام رفتار نامطلوب مجبور، می‌شود جریمه‌ی آن را بپردازد یا از چیزی محروم شود.
روش جریمه کردن در همه‌ی سنین کاربرد دارد.
گاهی جریمه‌ها، مالی است و فرد را مجبور به پرداخت، مالی می‌کند و گاهی اوقات تنها، به بازپس‌گیری یک تسهیل بر می‌گردد.
پول گرفتن از رانندگان متخلف، کم کردن از حقوق و تسهیلات کارمندان و ندادن پول تو جیبی به کودک و نوجوان، از مثال‌های بارز کاربرد جریمه است.
والدین باید پیش از به کار بستن جریمه، رفتاری را که نامطلوب است و نوع و مقدار جریمه را برای کودک مشخص کنند.
در شرائط مساعد، جریمه باید پیامد رفتار هر کس باشد، مثلاً، جریمه قشقرق وسر و صدای زیاد و کوبیدن اسباب بازی به در و دیوار عبارت است از گرفتن اسباب بازی و پنهان کردن آن‌ها.
بدین ترتیب، جریمه نباید سنگین باشد و باید همسنگ و متناسب با عمل اشتباه کودک وضع گردد.
همان طور که در قانون گذاری گفته شد، کودک خود می‌تواند در انتخاب نوع جریمه به والدین کمک کند، در این صورت میزان مسئولیت پذیری و پایبندی کودک به ترک رفتارهای ناخوشایند افزایش خواهد یافت. (20)
حتی شما می‌توانید از روش قلک‌های جریمه ای نیز استفاده کنید.
اما قلک معجزه یا قلک جریمه چیست!؟
در این روش تربیتی، پدر یک قلک را خریداری نموده و آن را در کنار اتاق می‌گذارد، (طبق قوانینی که قبلاً توضیح کامل آن گذشت)، هر یک از اعضاء خانواده کار اشتباهی را انجام داد، موظف است در قبال آن، پولی را درون این قلک بیندازد.
این کار های اشتباه می‌تواند، توهین کردن و استفاده از الفاظ تند و زشت، غیبت کردن، تهمت زدن، و برای کودک، این رفتار اشتباه در داد زدن، توجه نکردن به صحبت‌های والدین و ...است.
پس از جمع شدن، پول، در آخر هفته، یک فرد داوطلب شده و با پول‌های داخل قلک، برای تمام اعضاء خانواده، بستنی یا یک خوراکی دیگر می‌خرد، و یا حتی می‌توانید پول آن را به کمیته‌ی امداد و یا یک خیریه تحویل دهید. (21)
8- قهر کردن
قهر کردن، یکی از روش‌هایی است که می‌تواند، به خوبی تاثیری بسیار بالاتر از، تنبیه را از آن داشت.
این شیوه، یک شیوه‌ی اسلامی است که از سخنان گهربار، امام کاظم (ع)، به یادگار مانده است، چنانچه فردی از رفتارهای ناشایست فرزند خود نزد حضرت گله و شکایت کرد و امام در جواب، این رفتار را پیشنهاد نموده و به وی فرمودند :
(فرزندت را نزن و فقط با وی قهر کن، اما قهرت را نیز طولانی نکن) (22)
9-جبران کردن
در این روش از کودکی که عمل نامطلوب انجام داده است، اکیداً خواسته می‌شود، رفتارش را جبران کرده و اصلاح نماید. هدف جبران کردن این است که کودک مسئولیت عمل خود را بپزیرد و رفتار مناسبی را جایگزین رفتار ِنامناسبش کند.
کودک بزرگ‌تری که برادر کوچک‌ترش را با الفاظ زشت مورد خطاب قرار می‌دهد، برای جبران عمل گذشته خود مجبور می‌شود، از برادرش عذرخواهی کند، این عذرخواهی می‌تواند هم به صورت کلامی باشد و هم به صورت نوشتاری و هم هر دو.
گاهی می‌توان از کودک خواست علاوه بر جبران عمل اشتباه خود، عمل دیگری را نیز انجام دهد. این روش جبران اضافی یا تمرین مثبت معروف است. برای مثال، کودکی که تکالیف درسی‌اش را انجام نداده است، هم مجبور است تکالیف درسی‌اش را انجام دهد و هم اتاق خود را تمیز کند.
همچنین، کودک می‌تواند عمل مثبتی را تمرین کند که قرار است در آینده جایگزین رفتار نامناسب شود، در صورت لزوم، والدین کودک را وا می‌دارند که رفتار مثبت را به شکلی مبالغه انگیز تمرین کند تا در آینده به نحوی نیرومند تر تحقق پیدا کند.
در مثالی که در بالا اشاره شد، می‌توان برادر بزرگ‌تر را وادار کرد تا به مدت 3 هفته به طور مداوم در حال و هوایی محبت آمیز کلماتِ صمیمانه و شایسته ای را نثار برادرش کند. (23)
9-انجام کارهای بیشتر (24)
اولاً این روش مبتنی بر این است که اعضاء خانواده لیستی از کارهای خود را تهیه کنند (به عنوان مثال وظیفه‌ی مادر : ظرف شستن، تمیز کردن اتاق و...)یا به عنوان مثال وظیفه‌ی برادر بزرگ‌تر، خرید نان و ایستادن در صف وظیفه‌ی پدر، خرید میوه و شیرینی و بقیه‌ی کالای منزل است.
این روش، این گونه است که اکر کودک، کار اشتباهی را انجام داد، باید وظایف دیگران را نیز تا حدی، جبران کند، اگر او آن را روز برادر بزرگ‌ترش را اذیت کرد، موظف است به جای وی نان بخرد و یا اگر مادرش را ناراحت کرد، موظف می‌شود، خانه را تمیز کند.
یک تذکر :
توجه داشته باشید که استفاده از این روش، مشکلاتی را نیز در بر دارد، به عنوان مثال ممکن است اتخاذ این روش، به خصومت و کینه‌ی کودک نسبت به برادر بزرگش، بیانجامد، لذا در حد و حدود آن مراقبت داشته باشید.
10-عذرخواهی کردن (25)
گفتن، متأسفم، ببخشید و امثال گفتارهایی که نشان دهد، واقعاً کودک پشیمان شده، در بسیاری از موارد، گره گشا است.
حتی می‌توانید از کودک خود درخواست کنید تا با نوشتن نامه به فردی که وی را ناراحت کرده، از او عذرخواهی کند و حتی او می‌تواند، پیوست این کار، هدیه‌ی کوچکی را نیز قرار دهد، این هدیه می‌تواند یک هدیه‌ی دست ساز مثل نقاشی خود او باشد.
11-در خانه ماندن (26)
در این جانشین تنبیه، کودک به جز برای رفتن به مدرسه، اجازه بیرون رفتن از خانه را به رای مدت معینی (مثل یک روز)، ندارد.
در حالت شدید تر، نه تنها کودک، از خانه بیرون نمی‌رود، بلکه تنبیه وی این است که باید وی از وسائل تفریحی خانه نیز محروم شود، به عنوان مثال یک روز حق ندارد به تلویزیون، دست زند، البته توصیه می‌شود برای کودکان خردسال، زمان آن بسیار کوتاه باشد، مثل 1 ساعت یا 2 ساعت.
یک تذکر : سعی کنید در چنین مواردی، کودک را به تنهایی در خانه نگذارید، و الاّ ممکن است وی به کارهای جبران ناپذیری دست بزند، که باورش برایتان سخت است مثلاً حتی شاید او با چاقوی آشپزخانه، به خود آسیب نیز برساند لذا این توصیه را جدی بگیرید.
12-از شیوه‌ی بده و بستان استفاده کنید :
این روش تربیتی به این شکل است که وقتی کودک شما، برای گرفتن چیزی (مثل پول توی جیبی و ...)نزد شما می‌آید، پدر و مادر نیز با شیوه‌ی بده و بستان، به وی ثابت کنند، که لازماًنباید هر چه وی خواست، اجرا شود، بلکه به عنوان مثال پدر می‌تواند این گونه بگوید : وقتی اتاقت مرتب شد، آن وقت بیا و پول تو جیبی این هفته را تحویل بگیر و الا پول بی پول. (27)
البته توجه کنید که این روش، گاهی بچه‌ها را لجبازتر نیز می‌کند، لذا استفاده‌ی همیشگی از این روش، توصیه نمی‌شود.
13-تهدید به تنبیه :
این روش، نیز در بعضی از موارد، توصیه می‌شود و می‌تواند گاهی، جانشینی برای تنبیه، به حساب آید.20
لکن این روش نیز همیشه، توصیه نمی‌شود، ز