استعدادیابی کودکان و بزرگسالان، کارآفرینی و استارت آپی دانش آموزی و دانشجویی

علم خلاقيت شناسي (Creatology) عبارت است از علم مطالعه فرايند ها و پديده هاي خلاقيت (Creativity) و نوآوري (Innovation) درهمه زمينه هاي علمي ، فناورانه ، صنعتي ، سازماني ،اجتماعي ، ادبي ، هنري و غيره با رويکردها و روش شناسي هاي مختلف (گلستان هاشمي ،1379) .

خلاقيت شناسي يک حوزه علمي ميان رشته اي و چند رشته اي است و داراي زير رشته ها يا شاخه هاي تخصصي دروني و بيروني متعددي مي باشد . برحسب اين که خلاقيت و نوآوري با رويکرد چه رشته اي مورد مطالعه و بررسي قرار بگيرد انواع زير رشته ها يا شاخه هاي دروني خلاقيت شناسي شکل مي گيرد.

همچنين بر حسب اين که خلاقيت و نوآوري چه زمينه يا موضوعي ، با رويکرد هاي فوق مورد مطالعه و بررسي قرار گيرد دراين صورت زير رشته ها يا شاخه هاي بيروني خلاقيت شناسي تشکيل مي شوند (گلستان هاشمي ،۱۳۸۰،۱۳۷۹ ،۱۳۸۲،۱۳۸۱ ) .

رويکرد يکپارچه و جامع خلاقيت شناسي رويکرد خلاقيت شناختي ناميده مي شود . « خلاقيت شناسي » واژه اي است که براي ناميدن رشته علمي تخصصي ميان رشته اي و چند رشته اي مطالعه فرايندها و پديده هاي خلاقيت و نوآوري واژه گزيني شده است و برابر انگليسي آن Creatology مي باشد .

واژه « خلاقيت شناسي » از لحاظ ساختار واژگاني مانند واژه هاي « زيست شناسي » ،« زمين شناسي » ، « جامعه شناسي » ، « روان شناسي » و ديگر واژه هاي مشابه مي باشد .

مطالعه در باره خلاقيت و نوآوري حداقل از اوايل قرن بيستم مورد توجه قرار گرفته و در نيمه دوم قرن بيستم به عنوان يک حوزه علمي پژوهشي فعال ، مطالعات زيادي توسط پژوهشگران متعدد از رشته ها و خواستگاههاي علمي گوناگون درکشورهاي مختلف مانند گيلفيلان ، آسبورن ، تورنس ، گيلفورد ، آلتشولر ، ماگياري بک ، استرنبرگ و.... انجام گرفته است .

رشته علمي خلاقيت شناسي ، يک حوزه علمي ميان رشته اي و چند رشته اي است .يعني اين رشته ، تلفيقي خلاق و هدفمند از اصول و مفاهيم رشته هائي از علوم انساني و اجتماعي علوم پايه و علوم فني مهندسي مي باشد ، بنابراين بايد توجه داشت که کلمه « خلاقيت » به تنهائي با علم « خلاقيت شناسي » تفاوت بسيار زيادي دارد و نبايد کلمه خلاقيت متوجه يک مفهوم متداول و قالبي شود ، همان طور که معني « زيست » با « علم زيست شناسي »، يا کلمه « زمين » با « علم زمين شناسي » و... کاملا متفاوت است و فرق زيادي دارند . بنابراين درطبقه بندي هاي جديد علوم ، اين علم جزو « علوم بين رشته اي و چند رشته اي » قرار مي گيرد و فقط مثلا جزو علوم فني مهندسي يا فقط جزو علوم انساني نيست .

بر حسب اين که فرايندها و پديده هاي خلاقيت و نوآوري يعني کليه ابداعات و اختراعات در همه زمينه ها ( علمي ، فناورانه ، صنعتي ، سازماني ، هنري ، اجتماعي و غيره ) از چه جنبه يا رويکرد و چه نوع روش شناسي مورد مطالعه و بررسي قرار بگيرند ، انواع شاخه ها يا گرايش هاي علم خلاقيت شناسي شکل مي گيرند .

بر اين اساس علم خلاقيت شناسي شامل شاخه ها يا گرايش هاي تخصصي زير مي باشند ( گلستان هاشمي ، ۱۳۸۰) :

1- « خلاقيت شناسي روانشناختي » .

2- « خلاقيت شناسي جامعه شناختي » .

3- « خلاقيت شناسي پرورشي » .

۴- « خلاقيت شناسي سازماني و مديريتي » ، مديريت خلاقيت و نوآوري .

۵- « خلاقيت شناسي تاريخي » .

۶- « خلاقيت شناسي آينده شناختي » .

۷- « خلاقيت شناسي TRIZ » ( خلاقيت شناسي اختراعات : اختراع شناسي تحليلي – مهندسي خلاقيت و نوآوري) .

۸- « خلاقيت شناسي HS-TRIZ » (خلاقيت شناسي تحليلي نظام هاي غير فني ) .

۹- « خلاقيت شناسي طبيعت محور فناورانه ( بيونيکي ) .

۱۰- « خلاقيت شناسي طبيعت محور غيرفناورانه ( بيوايسکي ) .

۱۱- « خلاقيت شناسي اقتصادي » .

۱۲- « خلاقيت شناسي فلسفي » .

13- « خلاقيت شناسي علمي تخيلي » . در اين مقاله شاخه تخصصي خلاقيت شناسي تريز( TRIZ) به طور خلاصه معرفي مي شود .

1- معناي TRIZ:

واژه TRIZ (تريز) برگرفته شده از حروف اول كلمات در عبارت روسي زير مي باشد : «Teoriya Resheniya Izobrototelskikh Zadatch»كه برابر انگليسي آن عبارت «Theory of Inventive Problem Solving » (با مخفف TIPS) است كه به معني « نظريه حل مسئله ي ابداعي » مي باشد . اين دانش در سراسر جهان تحت عنوان TRIZ شناخته مي شود و متداول شدن اين نام به اين علت است كه بنيانگذار آن ، دانشمند خلاقيت شناس گنريچ سائولويچ آلتشولر (G.S. Altshuller) (1998- 1926) ، متولد تاشکند و زبان رسمي مورد استفاده وي روسي بوده است .

دانش TRIZ با نام ها و عنوان هاي توصيف گر مختلفي مانند نوآوري نظام يافته

(1) خلاقيت اختراعي

(2) ، فناوري خلاقيت و نوآوري

(3) ، روش شناسي اختراع

(4) ، الگوريتم اختراع)

5) ،روش شناسي حل مسئله هاي ابداعي

(6) ،روش شناسي حل ابتكاري وابداعانه مسئله

(7) ، مهندسي خلاقيت و نوآوري

(8) ، روش شناسي خلاقيت

(9) ، خلاقيت شناسي اختراع

(10) ، خلاقيت شناسي فناوري

(11) و مواردي از اين قبيل ناميده مي شود (گلستان هاشمي 1380 ، 1381 ، 1382 ) .

2-تعريف TRIZ:

دانش TRIZ مي تواند در دامنه اي از يك طيف مفهومي و گستره اي از تعاريف قرار بگيرد كه يك انتهاي آن نوعي جهان بيني خلاق يا رويكردي جامع به علوم و فناوري و انتهاي ديگر آن انواعي از ابزارهاي حل خلاق مسئله و فنون خلاقيت و نوآوري را شامل گردد.

آلتشولر TRIZ را تحت عنوان علم فناوري خلاقيت و نوآوري مي داند . با نتيجه گيري از ديدگاه آلتشولر مي توان TRIZ را يکي از شاخه هاي اصلي و بسيار مهم علم خلاقيت شناسي (Creatology) دانست (گلستان هاشمي ،1380 ، 1381 ، 1382) .

يكي از دانشمندان برجسته TRIZ به نام سيمون ساورانسكي (12) اين دانش را چنين تعريف كرده است : « TRIZ عبارت است از يك دانش انسان گراي(13) مبتني بر روش شناسي نظام يافته(14) براي حل مسئله ي ابداعي » (گلستان هاشمي 1382 به نقل از ساورانسكي 2000 ، 22) . همچنين برخي صاحب نظران ، TRIZ را اين چنين تعريف مي كنند : «TRIZ عبارت است از نوعي رويكرد الگوريتمي (15) براي حل ابداعانه مسائل فني و فناورانه(16) » (گلستان هاشمي 1382 به نقل از ساورانسكي 2000، 23) . با توجه به عنوان هاي توصيف گر مختلفي كه در قسمت (1-1) براي ناميدن TRIZ ذكر شد مي توان به شناخت بيشتر و عميق تري درباره مفهوم كلي دانش TRIZ دست يافت .

3- تاريخچه TRIZ :

شالوده هاي دانش TRIZ از سال 1946 توسط گنريچ آلتشولر بر اساس نتايج حاصل از مطالعه اختراعات مختلف پايه گذاري شد . آلتشولر كه به پدر TRIZ لقب دارد در سال 1926 در تاشکند(شوروي سابق) متولد گرديد. وي كه از همان دوران نوجواني نسبت به ابداعات و اختراعات كنجكاوي و علاقه خاصي داشت و اولين اختراع خود را در سن 14 سالگي انجام داد در اداره ثبت اختراعات مشغول به كار شد.

كار او كمك به مخترعين براي ثبت اختراعاتشان بود . او در حين كار، گاهي به حل مسائل فني آنان كمك مي كرد . در اين دوران بود كه او دريافت حل مسائل فني كه منجر به اختراع و نوآوري مي شود به اصول و روش هائي فراتر از تكنيك هاي خلاقيت شناخته شده تا آن هنگام ( روش هاي کلاسيک ) نياز دارد . آلتشولر در طي مطالعات خود به اين نتيجه مهم رسيد كه يك نظريه اختراع (17)بايستي داراي چند ويژگي اصلي از جمله موارد زير باشد :

1- شامل يك فرايند گام به گام و نظام يافته باشد .

2- بتواند از ميان گستره اي از راه حل ها مستقيما به بهترين راه حل (راه حل ايده آل ، كمال ) منجر گردد .

3- داراي ويژگي تكرارپذيري باشد .

4- بتواند ساختاري براي دانش ابداع ارائه نمايد.

آلتشولر بيش ازدويست هزار اختراع ثبت شده (18) (پتنت) را مورد بررسي قرار داد تا متوجه شود اختراعات به عنوان مسئله هاي ابداعي (يعني مسئله هائي كه راه حل آنها مشخص نيست و بايستي آن را با روش هاي خلاق و ابداعي كشف كرد) چگونه حل شده اند . از بين اين تعداد آلتشولر 40000 اختراع مهم و برجسته و به عبارتي راه حل هاي خلاق و ابداعي اصلي را مورد مطالعه عميق تر قرار داد. براساس نتايج حاصل از اين نوع مطالعات خلاقيت شناسي تحليلي ( اختراع شناسي تحليلي – مطالعه تحليلي پتنت )، آلتشولر به كشفيات بسيار مهمي دست يافت و اصول ، مفاهيم و روش هاي TRIZ را در واقع به عنوان يك علم نوين و بسيار با ارزش به جهان ارائه نمود ( گلستان هاشمي ، 1380، 1381 ، 1382 ) .

البته اين خلاقيت و نوآوري فوق العاده مهم آلتشولر متاسفانه همانند بسياري از كشفيات و اختراعات كوچک و بزرگ تاريخ در ابتدا درك نشده و با انواع مخالفت ها ، مقاومت ها و بي مهري هاي تاسف برانگيز (آنچه كه در خلاقيت شناسي تحت عنوان اينرسي خلاقيت و نوآوري ناميده مي شود) مواجه شد و آلتشولر همانند بسياري از دانشمندان و مخترعين سختي ها و مرارت هاي بسيار زيادي را متحمل گرديد كه مطالعه آن حاكي از اراده والا و تلاش و پشتكار شگفت انگيز آنان است (موضوعي که در شاخه تخصصي خلاقيت شناسي روانشناختي مورد مطالعه و بررسي قرار مي گيرد(گلستان هاشمي ، 1379 ، 1380 ، 1381 ، 1382).

به دليل بي توجهي ها ، عدم درک ها ، بي مهري ها و مخالفت هاي اوليه آن زمان ، TRIZ نتوانست به خوبي در روسيه ايفاي نقش نمايد و سال ها بعد بود که جايگاه آن شناخته شد . پس از پايان جنگ سرد و گسترش ارتباطات ، كشورهاي اروپائي ، آمريكا ، ژاپن و ديگر كشورها با دانش TRIZ آشنا شده و با پي بردن به اهميت فوق العاده زياد آن ، به سرعت نسبت به فراگيري و جذب گسترده آن به طور جدي اقدام نموده و ضمن يادگيري و به كارگيري در تلاش براي رشد و توسعه آن برآمدند که همچنان به طور فزاينده ادامه دارد .چنان كه در حال حاضر درباره TRIZ به عنوان يك دانش تخصصي و داراي رويکرد ميان رشته اي تحقيقات علمي وسيعي به عمل مي آيد و اصول و مفاهيم آن توسط بسياري از دانشمندان ، پژوهشگران ، مديران ، مهندسان و كارشناسان رشته هاي مختلف براي حل مسائل و ايجاد نوآوري¬ها به كار گرفته مي شود و همواره به سرعت در حال گسترش و تكامل است . اين روند به گونه اي است که جهت ترويج و توسعه آن مراکز مختلفي در کشورهاي گوناگون تشکيل شده و براي آموزش آن در مقاطع مختلف تحصيلي ( از پيش دبستاني تا دانشگاه ) برنامه ريزي هاي علمي و اجرائي و اقدامات متعددي (مانند پروژه آموزش تريز در مدرسه - Tetris) انجام مي گيرد .

بزرگ ترين خلاقيت و نوآوري آلتشولر به عنوان يك دانشمند علوم و مهندسي ، يك دانشمند خلاقيت شناس و نيز به عنوان يك مخترع ، خلاقيت و نوآوري او درباره خود موضوع خلاقيت و نوآوري مي باشد. آلتشولر به عنوان مخترع فنون اختراع و پايه گذار دانش TRIZ با تلاش و پشتكار بسيار جدي به مدت 52 سال در راستاي رشد و توسعه آن يكي از اصلي ترين و موثرترين بنيانگذاران علم خلاقيت شناسي و از بزرگترين دانشمندان قرن بيستم محسوب مي شود ( آلتشولر در سال 1998 درگذشت ). نقش و اهميت نظريه TRIZ شاهكار علمي آلتشولر به قدري است كه از جنبه هاي مختلف مي تواند در رديف نظريه هاي علمي بزرگي مانند نظريه كوانتومي و نظريه نسبيت قرار گيرد و آلتشولر را با دانشمندان بزرگي مانند پلانك ، اينشتين ، شرودينگر ، پياژه ، پائولينگ ، واتسون و کريک همسنگ نمايد . اگر چنانچه جايزه نوبلي نيز به نام جايزه نوبل خلاقيت شناسي (مانند جوايز نوبل فيزيك ، شيمي و زيست شناسي ) وجود مي داشت بي گمان آلتشولر از شايسته ترين دريافت کنندگان آن مي بود ( گلستان هاشمي ، 1380 ) .

4- اجزاء اصلي دانش TRIZ :

به طور كلي مجموعه نتايج حاصل از خلاقيت شناسي تحليلي اختراعات (اختراع شناسي تحليلي – مطالعه تحليلي پتنت) توسط آلتشولر كه تشكيل دهنده دانش TRIZ است شامل مفاهيم مختلفي است كه مهم ترين آنها به طور خيلي خلاصه و فهرست وار موارد زير مي باشند:

4-1- قانون افزايش سطح ايده آل بودن (19) (قانون كمال) : به اين معني كه نظام هاي فني (20) همواره به سمت افزايش درجه ايده آل بودن يا كمال خود حرکت مي کنند . ايده آلي يا سطح ايده آل بودن عبارت از نسبت جمع كليه جنبه هاي مثبت و مفيد يک سيستم به جمع كليه جنبه هاي منفي و مضر آن سيستم مي باشد .

4-2- سيستم 4 مرحله اي حل مسئله ابداعي : 1) شناخت مسئله ( مسئله ابداعي ) مثلا با استفاده از ابزار ISQ ( پرسشنامه موقعيت نوآوري ) 2) فرمول بندي مسئله . 3) جستجوي مسائل قبلا حل شده . 4) استفاده از الگوهاي راه حل هاي كشف شده (40 راه حل يا اصل ابداعي) .

4-3- سطوح 5 گانه حل مسئله و نوآوري : انواع حل مسئله و به طور کلي انواع خلاقيت و نوآوري در 5 سطح قرار مي گيرند ( خلاقيت سنجي ) : 1) راه حل هاي مشخص 2) بهبودهاي كوچك ( نوآوري هاي کوچک ) 3) بهبودهاي بزرگ (نوآوري هاي بزرگ ) 4) مفاهيم جديد ( نوآوري هاي خيلي بزرگ ) 5) كشف ها بنيادي (نوآوري هاي بسيار بزرگ و ايجاد کننده تغييرات بنيادي ).

4-4- تحليل ماده- ميدان(21) (تحليل Vepol): با استفاده از اين تحليل مسائل به طور كلي به دو دسته تقسيم مي شوند : - مسائل آشنا (مانوس) تحت عنوان مسائل استاندارد - مسائل ناآشنا (نامانوس) تحت عنوان مسائل غير استاندارد

4-5- قوانين 8 گانه تحول و تكامل نظام هاي فني(22) (قوانين پيشرفت فناوري)

4-6-- تعداد 76 راه حل ابداعانه استاندارد(23) : مسائل استاندارد شناخته شده با تحليل Vepol مي توانند با استفاده از اين 76 راه حل ابداعانه استاندارد حل شوند.

4-7- مفهوم تناقض و ماتريس تناقض ها ( 24 ) : دانش TRIZ بر حل نوعي از مسئله تحت عنوان مسئله ابداعي (IP) (25) متمرکز مي باشد و اختراع را راه حل مسئله ابداعي مي داند . مسئله ابداعي مسئله اي است که شامل يک يا تعدادي تناقض يعني وضعيت تضاد و تعارض ميان دو پارامتر ( از پارامترهاي 39 گانه مانند وزن ، جرم ، حجم ، درجه حرارت ، سرعت و ...) مي باشد . ( مثلا در يک مسئله ابداعي ، اعمال يک راه حل مستلزم تغيير در يکي از پارامترهاي 39 گانه در جهت ايجاد تغيير مطلوب و حل مسئله مي باشد ولي همزمان اين تغيير مثبت موجب ايجاد تغيير نامطلوب در يکي ديگر از 39پارامتر و ايجاد نتيجه منفي در همان سيستم مي شود ، بنابراين در چنين حالتي وضعيت تناقضي وجود دارد ) .

حل « مسئله ي ابداعي » به معني دستيابي به راه و روشي است که چنين تناقضي رفع گردد . آلتشولر با بررسي تحليلي هزاران سند اختراع يعني در واقع هزاران راه حل انواع مسئله هاي ابداعي و تناقض ها ، 39 پارامتر يا عامل ايجاد انواع وضعيت هاي تناقضي در يک سيستم را شناسائي نموده و آنها را در يک جدول 39 در 39 قرار داد که نشان دهنده انواع وضعيت هاي تناقضي مي باشد . اين جدول ماتريس تناقض ها ( : CM Contradiction Matrix ) نام دارد .

4-8- تعداد 40 راه حل استخراج شده از مطالعه تحليلي اسناد اختراعات موسوم به 40 اصل ابداع يا اختراع . اين 40 اصل راه حل هائي براي رفع بخشي از انواع وضعيت هاي تناقضي در ماتريس تناض ها مي باشند ( 26) . 4-9- مجموعه اي از تاثيرات علمي اساسي ( شامل انواعي از تاثيرات فيزيكي ، شيميائي ، هندسي و زيست شناختي) . 4-10- روش ARIZ(27) ARIZ سر واژه هاي يک عبارت روسي است که برابر فارسي آن به معني « الگوريتم حل مسئله ابداعي » مي باشد . ARIZ يك دستورالعمل نظام يافته براي شناسائي راه حل مسئله غيراستاندارد با استفاده از قابليت هاي همه فنون و روش هاي خلاقيت مي باشد . ARIZروش شناسي ويژه اي جهت حل مسئله ارائه مي نمايد .

5- فوايد و كاربردهاي دانش خلاقيت شناسي TRIZ :

با استفاده از دانش TRIZ مي توان به نتايج و دستاوردهاي متعددي از جمله موارد زير دست يافت:

1- دستيابي به نوعي نگرش جامع علمي به ابداعات و اختراعات و به طورکلي به خلاقيت و نوآوري .

2- شكل گيري جنبه هاي بسيار مهمي از علم خلاقيت شناسي .

3- دستيابي به نوعي جهان بيني خلاق .

4- در اختيار داشتن يک سيستم به طور نسبي جامع و قدرتمند براي حل مسئله.

5- دستيابي به بهترين و موثرترين راه حل ها براي انواع مسائل علمي ، فني ، انساني و اجتماعي .

6- پيش بيني روند ابداعات و اختراعات در آينده (خلاقيت شناسي آينده شناختي)

7- ارائه آموزش هاي نوين مبتني بر TRIZ در مدارس و دانشگاه ها (خلاقيت شناسي پرورشي مبتني بر TRIZ مانند برنامه آموزشي

Tetris) . 8- تسهيل و تسريع روند رشد و توسعه نوآوري در همه زمينه ها . ( گلستان هاشمي ، 1380، 1381 ، 1382 ، 1389 ) .

6- توسعه تريز ( TRIZ ) در حوزه هاي غيرفناورانه :

هرچند خاستگاه شکل گيري دانش تريز (TRIZ) اختراعات و سيستم هاي فناورانه مي باشد ولي توسط پژوهشگران مختلف ، نوعي برگردان و انتقال مفاهيم و تعميم اصول و روش شناسي (متدولوژي) آن به ديگر سيستم ها مانند سيستم هاي علمي (مانندعلوم پايه وعلوم انساني) ، سيستم هاي اجتماعي،اقتصادي،سازماني، مديريتي و غيره انجام گرفته و براي حل مسئله در اين حوزه ها مورد استفاده واقع مي شوند .

يکي از به کارگيري هاي دانش تريز در حوزه تعليم و تربيت ، برنامه آموزش تريز براي دانش آموزان مقاطع پايين تر مدارس موسوم به پروژه تتريس ( TETRIS ) ( آموزش تريز در مدرسه ) مي باشد .

همچنين انواع تلفيق هاي ابزارها و روش هاي مبتني بر TRIZ با ساير ابزارها و روش هاي حل مسئله و خلاقيت انجام شده و همواره براي ايجاد امکانات جديد و قابليت هاي بيشتر انجام مي گيرد . يکي از مهم ترين رويکردهاي تلفيقي عبارت از تلفيق مفاهيم و روش هاي TRIZ با مفاهيم و روش هاي سيستم حل خلاق مسئله طبيعت محور ( NBCPS ) يا مهندسي خلاقيت بيونيکي ( BCE ) مي باشد .

7- ديگر رويكردهاي خلاقيت شناختي مبتني بر TRIZ :

با استفاده از اصول و مفاهيم TRIZ و توسعه تحليل هاي مبتني بر آن ، رويكردهاي خلاقيت شناختي خلاصه شده يا تعميم يافته تر ديگري مانند موارد زير حاصل شده است و اين روند تكاملي همچنان ادامه دارد .

7-1 رويكرد خلاقيت شناختي USIT (28): رويكرد ساده شده و عصاره اي از TRIZ (ارائه شده توسط سيكافوس(29) در شركت فورد) به معني تفكر ابداعانه ساختار يافته يكپارچه.

7-2 رويكرد خلاقيت شناسي AZIT(با واژگان روسي و به انگليسي ASIT(30):به معني تفكر ابداعانه نظام يافته پيشرفته.

7-3 رويكرد خلاقيت شناسي TRTS (با واژگان روسي و انگليسي TDTS(31) به معني نظريه رشد و توسعه نظام هاي فني .

7-4- رويكرد خلاقيت شناختي TRTL(با واژگان روسي و به انگليسي (TDCP)(32) به معني نظريه رشد و توسعه افراد خلاق.

7-5- رويكرد خلاقيت شناختي TTVC (33) به معني نظريه جامع براي خلاقيت چند جانبه.

7-6- رويكرد خلاقيت شناختي OTSM (با واژگان روسي و به انگليسي GTST)(34) به معني نظريه عمومي تفكر قوي.