آرش، دانش‌آموز كلاس دوم و 8ساله است. او فقط در درس ديكته دچار مشكل است به‌طوري كه اختلاف نمره فاحشي بين نمره ديكته و ساير درس‌هايش وجود دارد. مثلا نمره ديكته او معمولا بين 5 تا 12 در نوسان است، در‌حالي كه نمره ساير دروس از‌جمله رياضي بين 18 تا 20 است. معلم او عنوان مي‌كند كه آرش از نظر هوشي در حد طبيعي است، زيرا در ساير دروس هماهنگ با ديگر دانش‌آموزان پيش مي‌رود.
غلط‌هاي ديكته آرش انواع مختلف دارد مثلا حروف مشابه را با هم اشتباه مي‌كند (مقازه به‌جاي مغازه)، كلمات را همان‌گونه كه مي‌شنود، مي‌نويسد (رفتن به‌جاي رفتند، پمبه به‌جاي پنبه)، وارونه‌نويسي و قرينه‌نويسي (به‌جاي آب‌آب به‌جاي بابا) دارد يا يك حرف از يك كلمه را حذف يا به آن اضافه مي‌كند. باتوجه به مشكلات فوق براي آرش اختلال يادگيري ديكته‌نويسي مطرح مي‌شود. اينكه اين اختلال چيست و چه راهكاري براي رفع آن بايد در‌نظر گرفت را دكتر كتايون خوشابي، روانپزشك توضيح مي‌دهد.
اختلال يادگيري به‌عنوان يك اختلال عصب زيست‌شناختي يا اختلال پرد‌ازش زبان تشخيص داده شده كه به وسيله عملكرد مغز به‌وجود آمد‌ه است. اختلال يادگيري ممكن است از لحاظ علمي در حوزه‌هاي شناسايي كلمه، اد‌راك، خواندن، حساب كردن، استد‌لال كردن، هجي‌كرد‌ن يا كلمه‌بند‌ي و نوشتن به‌وجود آيد. اختلال يادگيري غالبا وابسته به عملكرد غيرعاد‌ي مغز به‌ويژه در حوزه گفتار است.
اختلال يادگيري كه در زمينه علمي تشخيص داده شده، ممكن است در زمينه‌هاي ديگر نيز اختلال ايجاد كند. به‌طور مثال فعاليت‌هاي روزمره يك فرد در خانه ممكن است از ناتواني بالقوه حافظه، استد‌لال يا حل مسئله تاثير بگيرد. به‌علاوه ممكن است تاثير نامطلوبي بر ارتباطات اجتماعي بگذارد زيرا ضعف فرايند شناختي فرد باعث مي‌شود او در فكر كردن يا رفتار، دچار اشتباه يا كج‌فهمي رفتار د‌يگران شود. اختلالات يادگيري ممكن است با حالت‌هاي مختلف مانند اختلال بيش‌فعالي، اختلالات رفتاري، ناتوانايي‌هاي حسي يا ديگر شرايط كلينيكي ارتباط داشته باشد.
انواع اختلالات يادگيري را بشناسید
اختلالات يادگيري دسته‌اي از اختلالات مربوط به يادگيري هستند كه شامل 3اختلال يادگيري در ديكته‌نويسي، روخواني و رياضي است. تعدادي از كودكاني كه مشكل ديكته‌نويسي دارند اختلال روخواني هم دارند و بالعكس كودكان نارساخوان در ديكته‌نويسي هم مشكل دارند. در مجموع 30تا 50درصد مردم دچار اختلال يادگيري ناشناخته هستند و تقريبا 3ميليون كودك بين 6 تا 18سال به نوعي برخي اختلالات يادگيري را دارند. نكته مهم آن است كه اين اختلالات در پسران بيشتر از دختران است.
حدود نيمي از اختلال‌هاي يادگيري در حوزه‌هاي اختلال خواندن طبقه‌بندي مي‌شوند، در بيشتر موارد شروع اختلال يادگيري در فاصله زماني پيش از دبستان تا كلاس دوم مشخص مي‌شود. شروع پيش از كلاس اول معمولا نشانگر نوعي تاخير رشدي در زبان، تاخير در يادگيري مفاهيم جديد در خانه يا تاخير در عملكرد، در مقايسه با همسالان پيش‌دبستاني و مهدكودكي است. شروع در اوايل ورود به مدرسه معمولا به شكل نمره‌هاي پايين و يادگيري ضعيف معلوم مي‌شود.
علت اختلال يادگيري چيست؟
بيشترين مطالعات انجام شده در زمينه اختلالات خواندن صورت گرفته كه مجموعه‌اي از عوامل ارثي و محيطي را مطرح مي‌كند. متخصصان مي‌گويند ژنتيك در بروز اين اختلالات نقش مهمي دارد به‌طوري كه در تعدادي از موارد مشكل مشابه كودك در ديكته‌نويسي يا روخواني در اقوام درجه اول مثل پدر و مادر يا درجه دوم خانواده پدري و مادري نيز وجود دارد. يكي از تئوري‌هاي مطرح در اختلالات يادگيري برطرف نكردن جانبي در كودك است، به‌طوري كه در پايان 6سالگي راست‌‌دستي يا چپ‌دستي در كودك مشخص مي‌شود.
به‌طور طبيعي در كودكان راست‌دست پاي راست، گوش راست و چشم راست برتري دارند (توپ زدن با پاي راست، شنيدن صداي ساعت مچي با گوش راست، نگاه كردن به داخل كاغذ لوله شده با چشم راست) در تعدادي از كودكاني كه اختلالات يادگيري دارند برتري جانبي اتفاق نمي‌افتد مثلا آنها چپ دست، راست پا، چپ چشم و راست گوش هستند. در صورتي كه كودك اختلال يادگيري داشته باشد و برتري جانبي نيز مشخص نشده باشد، بهتر است با تمرين‌هاي خاص اين برتري جانبي را ايجاد كرد. عوامل ديگري هم در سبب‌شناسي اين اختلالات مطرح مي‌شوند كه هيچ‌يك قطعي نيستند اما به هر حال به‌نظر مي‌رسد حافظه ديداري و شنيداري اين كودكان دچار اختلال است.
اختلال مربوط به خواندن چيست؟
اين گروه از كودكان واژه‌‌هاي بسياري را مي‌دانند و به‌راحتي صحبت مي‌كنند ولي قادر به خواندن نشانه‌هاي نوشتني يا چاپي نيستند. برخي مي‌توانند واژه‌ها را بخوانند ولي مفهوم آنها را نمي‌فهمند. گاهي دشواري‌هاي خواندن در اين كودكان با مشكل هجي كردن نيز همراه است. اختلال روخواني (ديس لكسيا) يا نارساخواني اصطلاحي است كه در آن كودكان باوجود هوش طبيعي قادر به خواندن درست و روان نيستند. چنين كودكاني از نظر مغزي، بينايي و شنوايي سالم هستند و شايد علائمي مانند اضطراب، افسردگي و كاهش اعتمادبه‌نفس ثانوي نسبت به نارساخواني داشته باشند.
علائم مربوط به نارساخواني متعدد و متنوع هستند، مثلا حذف برخي حروف از كلمه هنگام خواندن (داد به‌جاي دادن) جابه‌جايي برخي حروف به‌جاي هم (لواكش به جاي لواشك) آينه‌خواني يا وارونه‌خواني كلمات اشتباه كردن كلمات شبيه هم مانند چاي و جاي، اشكال در بخش كردن كلمات، اشكال در صداكشي، اشكال در تركيب صداها و ساختن كلمه، حفظ كردن كلمات از روي شكل آن بدون توانايي تشخيص حروف آن، كم كردن سطرها و كلمات، رعايت نكردن نشانه‌هاي دستوري مثل نقطه و كاما، كندخواني و بسياري از اشكالات ديگر موقع روخواني جزء علائم نارساخواني هستند.
اختلال رياضي یعنی چه؟
در اين اختلال كودك به‌طور اختصاصي باوجود داشتن هوش طبيعي در عملكرد رياضي بسيار ضعيف عمل مي‌كند و اختلاف نمره رياضي با ساير دروس كاملا مشخص است. در هر مقطع تحصيلي كودك در كسب مهارت‌هاي رياضي مربوط به همان مقطع اشكال دارد. مشكلات شايع در اين گروه از كودكان شامل نفهميدن اصطلاحات رياضي، درك نكردن اعمال و مفاهيم رياضي، نشناختن نمادهاي عددي يا گروه‌بندي ارقام، رعايت نكردن مراحل رياضي، شمارش اشيا و يادگيري جدول ضرب و اشكال در مهارت‌هايي كه نياز به تمركز دارد مانند كپي كردن درست اعداد و به‌خاطر سپردن اعداد است.
در تعدادي از كودكان كه اختلالات يادگيري و علائم مربوط به كمبود تمركز وجود دارد، اشتباهات ناشي از بي‌دقتي نيز به علائم اختلالات يادگيري اضافه مي‌شوند. در صورت وجود هر دو اختلال يادگيري و كمبود تمركز، استفاده از داروهاي اختصاصي براي افزايش تمركز كمك‌كننده است. علائم همراه ديگر شامل اضطراب، افسردگي، بي‌علاقگي به انجام تكاليف مدرسه و بي‌ميلي براي حضور در مدرسه به‌دليل كاهش اعتماد به نفس در كودك است.
آیا کودکم اختلال يادگيري دارد؟
اين كودكان بهره هوشي طبيعي دارند، از نظر حواس بينايي و شنوايي سالم بوده و امكانات محيطي و آموزشي نسبتا مناسبي هم دارند. اين كودكان محدوديت‌هاي شديد عاطفي ندارند اما باوجود اين در يك يا چند زمينه درس ديكته يا روخواني پايين‌تر از حد انتظار باتوجه به بهره هوشي هستند. براي تشخيص انواع اختلالات يادگيري در كلاس اول بايد حداقل 6 تا 9ماه از شروع سال تحصيلي گذشته باشد زيرا بسياري از اشكالات ذكر شده در شروع سوادآموزي طبيعي تلقي مي‌شوند.
براي تشخيص اختلال يادگيري ديدن دفتر ديكته، رياضي و مشاهده روخواني كودك الزامي است و در صورت داشتن آگاهي از اين اختلالات بهترين مرجع تشخيص، معلمان هستند. از آنجا كه پيشرفت تحصيلي كودك تاثير بسزايي بر اعتماد به نفس و تصوير مثبت ذهني او از خود دارد، به‌همين دليل شكست نسبي يا مطلق تحصيلي در مدرسه يك عامل خطر مهم براي اختلالات روا‌نپزشكي است و هر چه سريع‌تر بايد تشخيص داده شود.
کودکم درمان می‌شود؟
از نظر درماني اين كودكان نيازمند آموزش‌هاي خاص هستند و موثرترين راه، استفاده از آموزش‌هاي كمكي است. در تهران دو مركز ويژه اختلالات يادگيري وابسته به سازمان آموزش‌و‌پرورش و تعدادي مراكز خصوصي كه براي اين دسته از كودكان برنامه آموزشي خاص دارند، وجود دارد. به هر حال دانش‌آموزاني كه اختلالات يادگيري دارند، مظلوم‌ترين كودكان در نظام آموزشي هستند كه با تشخيص زودرس و درمان به‌موقع در بسياري از موارد مشكلات يادگيري آنها حل مي‌شود. با حمايت درست و مداخله مناسب، اين كودكان مي‌توانند در مدرسه موفق بوده و در بزرگسالي نيز انساني موفق باشند.