همه والدین از داشتن فرزند باهوش به خود می بالند؛ فرزندی که اولین علایم هوش زیاد از همان دوران نوزادی در وی آشکار می شود و همه اعضای خانواده و دوست و آشنا از شیرین زبانی و حرکات و رفتارهای کودک داستان ها نقل می کنند. هوش فراوان بی گمان یکی از نعمت های خداوند است که باید قدر آن را دانست و به نحو احسن از آن استفاده کرد.
برخی والدین فقط به داشتن فرزند باهوش افتخار می کنند و آن را مایه به اصطلاح «پز» خانواده خود قرار می دهند. ممکن است به نظر برسد کودک باهوش در عملکرد درسی، فعالیت های گروهی و جمع خانواده کمتر مشکل ساز است و بنابراین والدین با خیال راحت می توانند رشد فرزند خود را شاهد باشند اما باید دانست که این دسته از والدین هم قطعا با چالش های جدی در مورد کودک خود روبه رو می شوند و باید مراقب رشد تمامی ابعاد شخصیت کودک خود باشند.
کودکان سرآمد یا باهوش
درباره کودکان تیزهوش تعاریف زیادی شده است. بیشتر کودکانی را که در آزمون های هوش نمره بالایی به دست می آورند، باهوش می دانند اما این تعریف، کامل نیست.کودکان تیزهوش در واقع به دلیل استعدادهای خود قادرند عملکردهایی بالاتر از سن خود داشته باشند و ممکن است در زمینه های متفاوت دارای توانایی ها و استعدادهای خاصی باشند. کودکان تیزهوش توانایی ذهنی کلی، استعداد ذهنی، تفکر سازنده و خلاق، توانایی رهبری، نمایشی و دیداری و توانایی روانی- حرکتی دارند.
کودکان تیزهوش معمولا به دلیل ثبات عاطفی محبوبیت بیشتری در بین اعضای خانواده و دوستان و آشنایان دارند و از نظر شخصیتی استقلال و انسجام شخصیتی مناسبی دارند، دارای خلاقیت بیشتری هستند.برخلاف تصور عموم برتری تحصیلی همواره نشان دهنده هوش سرآمد نیست. در بسیاری از موارد کودک ممکن است در دروس تحصیلی نمرات بالایی به دست آورد اما این اتفاق به دلیل استفاده زیاد از حافظه و یادگیری سطحی رخ می دهد و نشانه هوش سرآمد نیست. به طور کلی عملکرد تحصیلی درخشان لزوما نشان دهنده هوش سرشار نیست چنان که بسیاری از افراد سرشناس و سرآمد در جهان عملکرد ضعیف تحصیلی داشته اند اما با تکیه بر توانایی ها و ویژگی های شخصیتی و استفاده هوشمندانه از امکانات به عنوان افراد سرآمد و باهوش شناخته شده اند.بنابراین آن چه مهم است این که کودک تیزهوش همواره خلاق است و هرچه محیط پیرامون او غنی تر باشد، خلاقیت او بیشتر شکوفا می شود.
از طرفی نتایج مطالعات نشان می دهد افراد خلاق کسانی هستند که از نظر احساسی به بلوغ رسیده باشند و به راحتی بتوانند احساسات خود را بیان کنند. این افراد دارای احساس امنیت و آسودگی خیال هستند و فرصت دوست داشتن و دوست داشته شدن داشته اند. آن ها درک روشنی از مسائل زندگی دارند و قادرند به مسائلی توجه کنند که ممکن است خارج از محدوده زندگی شان باشد. آن ها با جمع آوری اطلاعات موجود می توانند راه های جدیدی بیابند و از مسیرهای متفاوتی یک راه را طی کنند.
تاثیر محیط پیرامون بر هوش
محیط غنی و آزاد و پرهیز از تفکرات کلیشه ای را ۲ اصل اساسی مورد نیاز در پرورش هوش و خلاقیت کودکان می شمارند و می گويند: نباید فراموش کرد که خلاقیت یاددادنی نیست بلکه نوعی شیوه زندگی است.برای یک بچه باهوش هیچ چیز بهتر از این نیست که در محیط غنی پرورش پیدا کند و والدین او را تشویق کنند که به زمینه های گوناگون وارد شود و استعداد و توانمندی های خود را بیابد. در چنین شرایطی کودک شخصیت پایدار و نیرومندی پیدا می کند و قادر است در شرایط دشوار و در مقابل فشارهای اجتماعی و گروهی مقاومت کند.طبیعی است که اگر برای این افراد به درستی سرمایه گذاری شود نه فقط خانواده بلکه کل اجتماع از وجود آن ها بهره می برند. در واقع این کودکان سرمایه های اجتماعی هر جامعه ای هستند، بنابراین سیستم آموزشی باید با راهکارهایی تلاش کند آن ها را شناسایی و استعدادهای آن ها را آشکار کند. سیستم آموزشی باید امکان تفکر جست وجوگر و آزاد را برای آن ها فراهم کند و فرصت بررسی، اظهارنظر و ارزیابی به آن ها بدهد. در این زمینه نباید فقط به تدریس دروس به صورت فشرده بسنده کرد زیرا فرصت تفکر خلاق و مستقل از آن ها گرفته می شود.
در واقع داشتن منابع درسی بیشتر به معنای ارزش دادن به تیزهوشی بچه ها نیست و روشی که در مدارس تیزهوشان با پر کردن ذهن کودکان با منابع درسی بیشتر انجام می شود، نادرست است. به جای آن باید روش های گوناگون فکر کردن، حل مسئله و تفکر سازنده را به بچه ها آموزش دهیم.
خانواده و کودکان باهوش
شکی وجود ندارد که محیط پیرامون کودک در رشد شخصیت و تکامل وی نقش اساسی دارد. حال باید متذکر شد که محیط پیرامون یک کودک باهوش به مراتب نقش مهم تری دارد. علایق والدین در پرورش استعدادهای کودک نقش مهمی دارد تا کودک به هر زمینه ای که علاقه دارد، گرایش پیدا کند. فرصت پرداختن به هنر نقاشی و موسیقی و کار با رایانه باید برای کودک فراهم باشد. والدین باید از او بخواهند در هر زمینه ای که علاقه مند تر است، فعالیت خود را بیشتر کند. کودک با انتخاب یک یا چند فعالیت هم استعدادهای خود را می شناسد و هم استقلال فکری پیدا می کند. والدین باید در طول زندگی به رشد خلاقیت وی کمک کنند.
آن ها باید بدانند فقط عملکرد درسی کودک نیست که اهمیت دارد، بلکه او باید در زمینه های مختلف خلاقانه رفتار کند و به پیشرفت فردی اکتفا نکند.از نظر تربیتی والدین به او یاد دهند که انتقادپذیری را یاد بگیرد و قدرت مقابله با کمبودهای شخصیتی خود را داشته باشد و مهارت حل مسئله را فرابگیرد. او باید بتواند به مسائل از جنبه های مختلف نگاه کند زیرا افراد تیزهوش نه فقط استعداد عمومی خوبی دارند بلکه پشتکار دارند و به علت خلاقیت بالا انسان های موفقی خواهند بود.
آسیب ها
آزمون های هوش را نباید به تنهایی به عنوان ملاک تیزهوشی قرار دهیم، تصریح می کند: آزمون های خلاقیت، تفکر سازنده، مهارت حل مسئله، فراهم آوردن محیط غنی برای انجام فعالیت های مورد علاقه همگی در بروز هوش و استعداد فرد موثر است اما نکته این جاست که تیزهوشی فقط به معنای پیشرفت فردی نیست. جنبه های مختلف یادگیری مثل توانایی های دیداری- حرکتی، توانایی های حل مسئله هم نقش مهمی در موفقیت کودک تیزهوش دارد. اما معمولا بچه های باهوش مهارت های زبانی و مهارت های ارتباطی و اجتماعی و یادگیری مناسبی دارند و سوالات زیادی می کنند و به دانستن علاقه مند هستند، خطری که این کودکان را تهدید می کند انتظار زیاد و اعمال فشار از سوی والدین است و در صورت چنین شرایطی اضطراب و اختلالات رفتاری در انتظار این دسته از کودکان است، انتظارات والدین حتما باید در حد توان کودک باشد و حتی باید به کودک فهماند که هر کسی ممکن است اشتباه کند و مهم این است که او تلاش می کند، از طرفی رشد اجتماعی و عاطفی آن ها نیز در موفقیت های آتی زندگی آن ها نقش تعیین کننده ای دارد. آموزش برقراری ارتباط و تعامل با دیگران و توانایی اجتماعی در تکامل شخصیت آن ها بسیار مهم است تا اعتماد به نفس، انعطاف پذیری، ذهن باز و تفکر خلاقانه در آن ها پرورش یابد. فشار بیش از حد در عملکرد درسی، فشار برای افزایش محفوظات ذهنی و سرزنش برای ارتکاب اشتباه از رایج ترین اشتباهاتی است که والدین مرتکب می شوند. محدودیت هوش به استعداد تحصیلی و پیشرفت تحصیلی هم یک اشتباه رایج است. والدین نباید فقط عملکرد تحصیلی را مدنظر قرار دهند بلکه باید تلاش کنند که از تمامی جنبه ها به پیشرفت کودک خود بیندیشند.