براساس مطالعات روانشناسي و اموزشي، تاثيرات شطرنج بر دانش آموزان را بررسي کرده و در نهايت نشان مي دهد که شطرنج، هوش و توانايي حل مساله را افزايش داده و تصميم گيري مستقل و سريع در موقعيتهاي دشوار را آموزش مي دهد.همچنين مهارتهاي خواندن ، حافظه،زبان و رياضيات را تقويت کرده تفکر منتقد و خلاق را تغذيه مي کند.شطرنج تمريني براي تصميم گيري سريع و دقيق در تنگي وقت فراهم مي آوردومي تواند از اين طريق نتايج دانش آموزان در امتحانات مدرسه را بهبود بخشد.
شطرنج نحوه تفکر منطقي و کارآمد را آموزش مي دهد و انتخاب بهترين گزينه از ميان گزينه هاي موجود را نشان داده و اهميت برنامه انعطاف پذير ، تمرکز و نتيجه انتخاب و تصميم گيري را به نمايش مي گذارد.همچنين دختران و پسران را صرفنظر از قابليتهاي طبيعي يا سابقه اجتماعي-اقتصادي آنها تحت پوشش مي گيرد.
نويسنده با تکيه بر فوايد مذکور چنين ادعا مي کند که شطرنج از جمله بهترين و موثرترين ابزاردرآماده کردن کودکان براي مواجهه يا دنياي کنوني است که روز به روز در درياي اطلاعات فروتر مي رود و همراه با آن موقعيت هاي دشوارتري در تصميم گيري را به ارمغان مي آورد.
آيا شطرنج هنراست؟ يا شايد علم؟ يا چناچه برخي ادعا مي کنند هردو؟ بياييد روراست باشيم ،شطرنج در واقعيت فقط يک بازي است.رقابتي خلاق و مفرح.بازيي که چندان متفاوت از تنيس،کريکت،فوتبال يا گلف نيست.
اماتفاوت برجسته اي که شطرنج را متمايز مي کند در اين است که شطرنج جزو معدود بازيهايي است که ذهن انسان را به تمامي تمرين مي دهددر حاليکه درقابليت تحکيم شخصيت و تقويت اعتماد به نفس با ديگر ورزشها مشترک است.
اکثر ما مي توانيم اين تمرين را به کار ببنديم هر چند براي برخي از ماشايد کمي دير باشداما براي فرزندانمان شايد چندان هم دير نشده است.
شطرنج از جمله قويترين ابزار در دسترس جهت تقويت ذهن کودک است.
ياد گرفتن حرکات آن نسبتا ساده است. بيشتر کودکان 7-6 ساله مي توانند قوانين پايه را به کار ببندند.حتي برخي از آنها در سنين5-4 سالگي نيز از عهده برمي آيند.شروع به موقع چنانچه در موسيقي و زبان، مي تواند در ميزان مهارت کودک موثر افتد.در نهايت در هر سني شطرنج مهارتهاي تمرکز،صبر و پشتکار را افزايش داده خلاقيت،فراست ،حافظه و توانايي تجزيه تحليل را تقويت کرده تصميم گيري در موقعيتهاي دشواروحل مساله به شيوه انعطاف پذير را آموزش مي دهد.
نويسنده معترف است که اين ادعايي بزرگ است و در اثبات آن برخي مباحث و مطالعات آموزشي را دليل مي آورد.
تمرکز،صبر و پشتکار :
اگر بخواهيم شطرنج باز خوبي باشيم نياز به قدرت تمرکز بالا داريم. گاهي چهره برخي شطرنجبازان حتي بازيکنان برتر در رده جهاني به هنگامي که از پشت ميز خود براي تنفس بلند شده و در سالن راه مي روند به نظر غير عادي و پريشان مي رسد .در يک نگاه دقيق تر در مي يابيم که بيشتر آنها حتي زماني که پشت ميز نيستند، با تمرکز قوي خود، صفحه بازي را در ذهن بازسازي کرده و به تجزيه و تحليل مشغولند. شطرنج به بازيکنان جوان و کم تجربه تر نتيجه تمرکز قوي را آشکار کرده و تاوان فوري خطاها را به نمايش مي گذارد کمتر ابزار آموزشي چنين کارآيي سريعي دارد.
آني غفلت در تمرکزبه ويژه در مرحله آخربازي مي تواند نتيجه جبران ناپذيري را به بار آورد. بازيکنان جوان تنها با صبر و پشتکار (شاخصه هايي که در مدرسه و به ويژه در نتيجه امتحانات دانش آموزان نقش مهمي را ايفا مي کنند.)مي توانند نتيجه قابل قبولي کسب کنند.
تجزيه تحليل، منطق و توانايي حل مسأله :
مهارت در شطرنج، نيازمند آميزه اي از شايستگي ها ست. مطالعات دکتر تاييد کرد که شطرنجبازان قدرتمند نوجوان 1974 آلبرت فرگوسن در سال ازتوانايي بالايي در تجسم فضايي،رياضي ،کارهاي اجرايي (سال 16-18)برخوردارند.
دکتر فرگوسن در مطالعات سال 1995 خود چنين مي گويد : ""اين دريافت نشان داد که مهارت در شطرنج، تنها مستلزم تسلط بر يک مهارت خاص و يا آميزه اي از يک يا دو مهارت نيست بلکه ترکيب وسيعي از مهارتها در کنار هم اين قابليت را فراهم مي آورد." وي در يک تحقيق مهم ديگر دريافت که يادگيري شطرنج، حتي در نوجواني سبب تقويت مهارتهاي رياضي و زباني است. اين نتيجه براي بيشتر دانش اموزاني (حتي بازيکنان معمولي تر)که براي يکسال تحصيلي در هفته دو ساعت تمرين شطرنج داشتند صادق بود. تحقيقي ديگر(جان آرتيس)اضافه مي کند که شطرنج سبب تقويت حافظه کودکان نيز مي شود.
تحقيق ديگري در کانادا در سال 92-1991 ، بر تاثيرشطرنج در تقويت و افزايش مهارت حل مسأله در کودکان تأکيد مي کند. معلمان با افزودن شطرنج به برنامه آموزش کلاسيک رياضيات توانستند به طرز چشمگيري متوسط شاخص قابليت حل مسأله دانش آموزان را بالا ببرند. دانش آموزاني که شطرنج را در برنامه آموزشي رياضيات خود گذرانده بودند، امتيازي بسيار بالاتر ازآناني که برنامه استاندارد آموزش رياضي را گذرانده بودند نشان دادند. مدرسه مقدماتي شطرنج هم اکنون در نيو برونزويک (محلي که اين تحقيق مورد آزمايش قرار گرفت) مشغول به فعاليت است. در سال 1989دانش آموزدر مسابقات قهرماني مدارس اين منطقه شرکت کردند 120سه سال بعد اين تعداد به بيش از 19000 نفر رسيد.(آلبرت فرگوسن 1995 )
همچنين ثابت شده است که شطرنج،تفکر خلاق و نقادانه را تغذيه مي کند. مطالعات چهار ساله دکتر فرگوسن (83-1979 )تأثير شطرنج بر قدرت تفکر دانش آموزان مدرسه اي در امريکا را بررسي مي کند. اين دانش آموزان
بودند.با آزمايش دو تست (تست 130 بالاي IQ جزو دانش آموزان مستعد باارزيابي تفکر نقادانه واتسون-گلاسر و تست تفکر خلاق تورنس)بر روي اين دانش آموزان فرگوسن دريافت که بعد از گذراندن 64-60 ساعت آموزش و تمرين شطرنج در طي 32 هفته، آنها پيشرفت چشمگيري در شاخص تفکر خلاق نشان دادند. بعلاوه وي دريافت که شطرنج خلاقيت نوجوانان مستعد را آبياري مي کندوي همچنين چنين نتيجه گيري کرد که :"اينطور به نظر مي رسد که شطرنج از بسياري از برنامه هاي رايج براي پرورش تفکر خلاق برتر است و بنابراين مي تواند در برنامه متفاوتي براي دانش آموزان مستعد در نظر گرفته شود."شطرنج نه تنها براي پرورش و توسعه مهارتهاي دانش اموزان مستعد ارزشمند است بلکه دانش آموزان متوسط و پايين تر نيز مي توانند از آن بهره مند شوند. مايکل وسيو (مربي شطرنج 1990 ) مي گويد يک شطرنج آموز کند حتي اگر نتواند شطرنج را به کمال دريابد (همه استراتژي ها و تاکتيک ها را ياد بگيرد.)ولي مي تواند از زبان، تصوير کلي و سيستم شگرف حرکات آن سود جويد.
دکتر فرگوسن در سال 88-1987 برنامه اموزش و تمرين شطرنجي را درکلاس ششم يک مدرسه روستايي در ايالت پنسيلوانيا شامل 9 دختر و 5 پسر به آزمايش گذاشت. در شروع برنامه دانش آموزان متوسط 104 را در را کسب کردند. اين برنامه شامل 3-2 جلسه آموزش در هفته بود IQ تست وعلاوه بر آن دانش آموزان بيشتر اوقات زماني را روزانه به بازي کردن اختصاص مي دادند.اين دانش آموزان براي شرکت در مسابقات ترغيب و تشويق شدند. پس از گذراندن اين دوره فشرده، 7 تن از پسران اين کلاس توانستند در مسابقات قهرماني شطرنج مدارس ايالت پنسيلوانيا به مقام دوم دانش آموزان کلاس پس از گذراندن اين IQ دست يابند.در نهايت نتايج تست اين برنامه،پيشرفت چشمگيري در حافظه و مهارتهاي زباني بويژه در بازيکناني که در مسابقات شرکت داشتند را نشان داد.
شطرنج حتي نشان داده است که مي تواند در مجموع سبب افزايش نتايج تست شود. آزمايش تست وچسلر برروي 4000 دانش آموز ونزوئلايي IQ هاي که تنها کمتر از 5 ماه دوره آموزش شطرنج را گذرانده بودند،در اکثر آنها افزايش نتايج تست پس از گذراندن دوره را نشان مي داد. گروه آزمايشي از ميان تمام رده هاي اجتماعي-اقتصادي انتخاب شده بودند و هر دو جنسيت زن و مرد را شامل مي شدند. ارائه نتايج اين مطالعات دولت ونزوئلا را به شدت تحت تأثير قرار داد چنان که از سال 89-1988 دروس شطرنج در اکثر مدارس ونزوئلا مرسوم گشت.
اهميت پردازش اطلاعات و حل مسأله در دهکده جهاني :
اينترنت،ايميل و کامپيوترها به سرعت در کار تغيير شاخص هاي موفقيت در کار و تحصيلند.
با شتاب گرفتن پروسه جهاني شدن، اطلاعات هر چه سريعتر و سريعتر به جريان مي افتد.اطلاعاتي که تا همين چند سال پيش براي دسترسي به آن ماها زمان صزف مي شد امروز از طريق اينترنت در ظرف چند دقيقه قابل دسترسي است. با چنين دسترسي آسان و حجم شگرف اطلاعات، توانايي انتخاب مناسب از ميان گستره وسيع گزينه هاي موجود امري حياتي است.
در چنين دنيايي،دانش آموزان بايد بکوشند سرعت،انعطاف پذيري و قدرت انتقاد واکنش هاي خود را با روند پيچيدگي دنياي کنوني هماهنگ کنند. دانش آموزان علاوه بر ذخيره حجم قابل توجهي از اين اطلاعات، بايد توانايي جستجو در اين درياي اطلاعات و از همه مهم تر پردازش اطلاعات را داشته باشند. آنها همچنين بايد توانايي دسته بندي اطلاعات متناسب و نامتناسب ، يادگيري سريع تکنولوژي هاي جديد و همچنين استفاده از آنها در حل مسائل را در خود تقويت کنند.
اينجاست که شطرنج به عنوان ابزار ويژه و قدرتمند در پرورش ذهن کودکان ما ظاهر مي شود. ماهيت پوياي شطرنج، مجموعه اي متغير از مسائل را در هر حرکت پيش رو مي گشايد. به استثناي حرکات اوليه در شروع بازي -که مي توان قويترين آنها را به خاطر سپرد- هر حرکت موقعيتي جديد را فراهم مي آورد. شطرنج بازان مي کوشند در هر موقعيتي در صفحه، با محاسبات خود و پيش بيني وضعيتهاي محتمل و ارزيابي آنها براساس اصول تئوري،بهترين حرکت ممکن را پيدا کنند.در بعضي پوزيسيونها بيش از يک حرکت خوب وجود دارد، چنانچه در دنياي واقعي بيش از يک گزينه مناسب مي تواند موجود باشد.بازيکنان بايد تصميم گيري در موقعيتهاي مبهم و يا دشوار در شطرنج را بياموزند.
چنين مهارتهايي در انديشيدن براي دانش آموزان مقطع ابتدايي و راهنمايي در برخورد با مسائل روزمره زندگي حتي از ارزش و اهميت بيشتري برخوردار است.انمت اين دانش آموزان در مقطع دانشجويي خود بايد بدانند چگونه از گستره وسيع قوانين و اطلاعات موجود در پاسخ دادن به مسأله استفاده کنند. مهارتي که فقدان آن در دانشجويان فعلي دانشگاهها قابل مشاهده است.در نتيجه اين فقدان در اطلاعات غرق شده اند و بيهوده به جاي جستجوي گزينه هاي متفاوت و متناسب ،بهترين پاسخ را جستجو مي کنند.
نتيجه گيري :
شطرنج، گزينه اي مناسب و با قدرتي استثنايي براي پرورش ذهن کودکان ماست و آنها را در مواجهه و غلبه بر پيچيدگيهاي روزافزون و نيازهاي دهکده جهاني ياري مي رساند.روز به روزمدارس بيشتري در سراسر جهان به ارزش و اهميت شطرنج پي برده و آن را در برنامه استاندارد آموزشي خود جاي مي دهند. در حقيقت شطرنج فقط يک بازي است. بازيي که در عين حال توانسته بعضي از بزرگترين مغزها در قرن گذشته را به خود جذب کرده و به مبارزه طلبيده است. چنانچه امروز کتابهايي که درباره نحوه بازي نوشته شده اند، به راحتي مي توانند قفسه هاي يک کتابخانه را پر کنند.
شطرنج همچنين ابزار ويژه و موثري در آموزش است. شطرنج ذهن انسان را اعم از دختر و پسر، با استعداد ويژه يا معمولي، ورزشکار يا غير ورزشکار، ثروتمند يا فقير به تساوي به مبارزه مي طلبد. شطرنج مي تواند به دانش اموزان اهميت برنامه ريزي و همچنين پياود تصميم گيري را بياموزد.
بعلاوه تمريني است براي بالا بردن قدرت تمرکز دانش اموزان. شطرنج بازي قوي همچنين شيوه دستيابي به برد دلپذير و باخت برازنده، تفکر منطقي و موثر، تصميم گيري در موقعيتهاي دشوار و مبهم را فرا مي گيرند.(سيمور و نورود 1993 ) در سطوح بالاتر، چنانچه بازي خوب نيازمند طرح و نقشه اي منطبق و مرتبط باوضعيت متغير صفحه است و نقشه اي که بدون در نظر گرفتن پاسخ هاي محتمل و متفاوت حريف طرح ريزي شود کارآيي لازم را نخواهد داشت برنامه ريزي انعطاف پذير را تعليم مي دهد.
شطرنج همچنين مي تواند اسباب اعتماد به نفس و خودباوري در کودکان رافراهم آورد اما چنانکه باخت حتي براي قهرمانان جهان نيز اجتناب نا پذير است با تکبر و نخوت ميانه اي ندارد.
شطرنج ابزاري براي آموزش و شکوفايي دانش آموزان مستعد نيز به شمار مي رود. مسابقات شطرنج موقعيت مناسبي براي مواجهه اين کودکان مستعد با همتايان خود در سنين مختلف است چنانچه اکثر مسابقات شطرنج بر خلاف ديگر رشته هاي ورزشي محدوديت سني براي شرکت ندارند. در مسابقات يک بازيکن 6 ساله مي تواند مقابل بازيکن 10 ساله بازي کند و يا بازيکن 12 ساله مقابل 17 ساله. بازيکنان جوان در مسابقات بزرگسالان بسيار خوب ظاهر مي شوند. براي مثال در سال 2000-1999 در استراليايک بازيکن 14 ساله قهرماني جنوب استراليا را از آن خود کرد و يک بازيکن 15 ساله موفق به کسب مقام قهرماني کوئينزلند شد . همچنين بازيکني 13 ساله با پوئن شکني به مقام دوم قهرماني استراليا دست يافت.
تحقيقات نشان داده است که مطالعه و يادگيري روشمند شطرنج مي تواند سبب کودکان گردد در حاليکه اسباب تقويت مهارتهاي IQ بالا رفتن شاخص زباني، رياضي و خواندني را فراهم مي آورد.
مسابقات شطرنجي که با تعريف محدوديت زماني و با ساعت شطرنج برگزار مي شوند بازيکنان را در تصميم گيري سريع و تحت شرايط فشار تمرين مي دهند. مهارتي که مي تواند دانش اموزان را در فشار مشابه امتحانات مدارس ياري برساند.
شطرنج ابزاري جذاب براي تمرين ذهن و به مبارزه طلبيدن آن است. تمرکز لازم در بازي ذهن را حساس تر و هوشيارتر کرده و تفکر مناسب را تقويت مي کند.
در نهايت يکي از مهمترين آثار آن، آموزش تفکر و حل مسايل متغير با ارائه ترکيب متنئوعي از مسائل پشت سر هم است. با ميليونها احتمال متفاوت در بازي ، بازيکنان بايد هميشه براي رويارويي با موقعيتها و مسائل جديد آمده باشند. آنها نمي توانند با به کار بستن يک فرمول ثابت و يا استفاده از حافظه خود اين مسائل را حل کنند. بلکه بايد به قدرت تحليل و محاسبه خود تکيه کرده و با استفاده از قوانين پايه و وضعيتهاي نمونه وار و ابتکار و خلاقيت خود حرکت مناسب را بيابند.
در ژوئن 1999 کميته بين المللي المپيک شطرنج را رسما به ليست ورزشهاي کميته افزود. رويدادي خوش براي آمار 6 ميليوني شطرنجبازان جهان. با اين تصميم جديد، کودکان با انگيزه بيشتري و با روياهاي قهرماني به اين رشته روي مي آورند.