راهکارهایی برای تشویق کودکان به مطالعه، قسمت اول
ضرورت علاقه‌مندی کودکان و نوجوانان به مطالعه بر کسی پوشیده نیست. عادت داشتن به مطالعه و آشنا بودن با منابعی که می‌توانند ما را در رفع احتیاجاتمان یاری دهند امتیاز بزرگی است، و این عادت و آشنایی بهتر است از زمان کودکی آغاز شود. از این گذشته، مطالعه‌ی منابع مفید می‌تواند نقش مهمی در رشد فکری و شخصیتی کودکان و نوجوانان ایفا کند. مواجهه با این منابع اگر به شکلی مطمئن و مؤثر صورت گیرد می‌تواند تکمیل‌کننده و اصلاح‌کننده‌ی فعالیت‌های والدین یا مربی در جهت تربیت و آموزش باشد.
متأسفانه در جوامع ما موانع جدیدی برای علاقه‌مند شدن به مطالعه به وجود آمده است. کودکان ما معمولاً بیش از کتاب با تلویزیون و بازی‌های کامپیوتری دمخور هستند، و والدین هم به این مسأله چندان حساسیتی نشان نمی‌دهند. این اهمیت دارد که موانع علاقه‌مندی به مطالعه را در خود افراد و خانواده و جامعه بشناسیم برای آنها راه‌حلی پیدا کنیم.
به علاوه، در این دوران بیش از هر وقت دیگر لازم است راه‌هایی مناسب و صحیح برای برانگیختن اشتیاق به مطالعه داشته باشیم تا بتوانیم به دیگر رقیبان فایق آییم. شاید بهترین راه برانگیختن این اشتیاق «نشان دادن» فایده‌ای است که مطالعه دارد، فایده در زمینه‌هایی همچون شناخت بهتر مشکلات خود، شناخت مشکلات دیگران و کمک به آنها، ارتقا دادن سطح دوستی‌ها، بهتر انجام دادن فعالیت‌های روزمره و ... . پس از شناخت این راه‌ها باید ببینیم که چه امکانات و فرصت‌هایی برای ما وجود دارد تا بتوانیم راه‌حل‌های خود را عملی کنیم.
ما ان‌شاءالله سعی می‌کنیم نکات و راه‌حل‌هایی برای علاقه‌مند کردن کودکان و نوجوانان به مطالعه را در دو قسمت ارائه کنیم. در این قسمت به فعالیت‌های مربوط به خانواده می‌پردازیم و در قسمت آینده پیشنهادهایی برای فعالیت در مدرسه ارائه می‌دهیم. هنگام خواندن این فعالیت‌ها این را در نظر بگیرید که همه‌ی فعالیت‌ها برای همه‌ی گروه‌های سنی و برای همه‌ی شرایط مناسب نیستند، لذا در زمان اجرا شرایط خاص کودک یا خانواده را در نظر داشته باشید تا بهترین نتیجه را بگیرید.
بدیهی است که انتظار می‌رود شما هم با ارسال مطالب خود و اصلاح و ارتقای راه‌های ارائه شده دیگران را در تربیت بهتر فرزندانشان یاری برسانید. برای کمک به فرایند فکر کردن، می‌توانید راجع به چهار شاخه فکر کنید (هر چند این چهار شاخه در جاهایی هم‌پوشانی دارند):
- موانع و مشکلاتی که بر سر راه مطالعه‌ی کودکان و نوجوانان وجود دارند.
- انگیزه‌هایی که در کودکان و نوجوانان برای مطالعه وجود دارد، یا می‌تواند به وجود بیاید.
- امکانات (زمان، مکان، افراد، اشیاء، ...) مناسبی که برای ایجاد این انگیزه و کمک به داشتن مطالعه‌ی مفیدتر در دسترس هستند.
- روش‌هایی که برای استفاده از امکانات پیشنهاد می‌شود.
منتظر ایده‌های شما هستیم.
برنامه‌ی «ساعت کتاب‌خوانی»
داشتن ارتباط خوب و مؤثر با پدر و مادر یکی از مهم‌ترین راه‌های رشد فکری و رفتاری کودکان و نوجوانان است. در مورد تشویق به مطالعه نیز این ارتباط اهمیت خاصی دارد. متأسفانه خیلی از والدین به این ارتباط توجه کافی نشان نمی‌دهند، و ترجیح می‌دهند کودکانشان با چیزی مثل تماشای تلویزیون یا بازی‌های کامپیوتری سرگرم باشند. در واقع، یکی از دلایل علاقه‌مند شدن کودکان به تلویزیون نیافتن سرگرمی جایگزین مناسب در خانه است، و بخش مهمی از این وضعیت مربوط به عمل‌کرد والدین است.
یکی از برنامه‌هایی که می‌توان در خانه اجرا کرد، که هم فرصت کافی برای ارتباط والدین و کودکان را مهیا می‌کند و هم فرصتی به کودکان برای تجربه‌ی لذت یک سرگرمی مفید را می‌دهد، برنامه‌ی «ساعت کتاب‌خوانی» است. شب یکی از فرصت‌های مناسب برای مطالعه است. می‌توان ساعاتی از شب را به عنوان ساعت کتاب‌خوانی معرفی کرد و برای آن برنامه‌ریزی کرد و قوانین مشخصی در نظر گرفت. مثلاً در این ساعت تلویزیون باید خاموش شود، هر کس کارهای دیگر خود را تعطیل کند، همه در یک جای معین جمع شوند و ... . می‌توان زمان خواندن را با هیجان بیشتری توأم کرد، مثلاً شروع برنامه را با موسیقی خاصی اعلام کرد. یا اینکه می‌توانید کتاب‌ها را جایی مخفی کنید و با یک بازی کودکتان را راهنمایی کنید تا کتاب‌ها را پیدا کند، مثلاً یک نقشه به او بدهید، یا راهنمایی را با کلام انجام دهید: چند قدم جلو، حالا بپیچ به راست و ... .
قسمتی از برنامه‌ی مطالعه می‌تواند به صورت گروهی و قسمتی دیگر به شکل فردی باشد. در مطالعه‌ی گروهی بهتر است اعضای خانواده دور هم روی زمین یا دور یک میز بنشینند. در انتخاب موضوعات و کتاب‌ها باید به مطالبی پرداخته شود که مناسب حال همه‌ی مخاطبین باشد. به آنچه که در اطرافتان جریان دارد توجه کنید بر این اساس موضوع‌های مطالعه را انتخاب کنید. آنچه که در خانواده اتفاق می‌افتد، اتفاق‌های روزمره سر کار و در جامعه، معضلات اجتماعی مثل فقر، تغییر فصل‌ها، شب و روز، شادی و غم، امید و نومیدی و ... همه می‌توانند برای انتخاب موضوع مطالعه ایده‌بخش باشند. انتخاب موضوعات به این شکل باعث می‌شود که مخاطبان راحت‌تر با موضوع درگیر شوند و از آن بهره ببرند.
می‌توانید داستان‌های بلند و جذابی را انتخاب کنید و هر شب بخشی از آن را بخوانید، انتظار کشیدن از پیش برای شنیدن ادامه‌ی ماجرا برنامه را برای بچه‌ها جالب‌تر می‌کند.
در این جمع شدن‌های شبانه می‌توان کارهای دیگری هم انجام داد. مثلاً این جمع‌ها فرصت خوبی برای اجرای قصه‌گویی و نمایش خلاق است (ان‌شاءالله در مورد قصه‌گویی بعداً مطالبی در سایت قرار خواهد گرفت). همین‌طور می‌توانیم بخشی از وقت‌مان را به طرح معماهای جذاب و بحث در مورد آنها اختصاص دهیم. تقسیم شدن به چند گروه و مسابقه برای حل معماها می‌تواند به جذابیت این کار بیفزاید. همین‌طور می‌توان از این فرصت برای حل مشکلات خانواده نیز بهره برد. مثلاً اگر بین فرزندانتان اختلافی به وجود آمده، می‌توانید پس از گفتن داستانی مناسب، کار را به آشتی دادن آنها بکشانید.
بچه‌ها از اینکه حق انتخاب داشته باشند خوشحال می‌شوند. گاهی می‌توان چند کتاب را روی میز یا زمین چید و از آنها خواست تا یکی را برای خوانده شدن انتخاب کنند.
در مطالعه‌ی گروهی می‌توانیم از فرزندمان بخواهیم تا خلاصه‌ی داستانی را که خوانده (مثلاً شب قبل، در بخش مطالعه‌ی فردی) بازگو کند، بهترین و بدترین قسمت داستان را بیان کند، نظر کلی‌اش را در مورد داستان بگوید و آن را با کتاب‌های دیگری که خوانده مقایسه کند. البته اینجا هم باید به فکر انگیزه‌های مناسب بود. مثلاً بگوییم که قرار است کتابی برای هدیه دادن به دوستش انتخاب کند، یا اینکه با بازگو کردن و ایده گرفتن از داستانی می‌خواهیم یک کاردستی درست کنیم (که این کار را هم می‌توانیم در جمع شبانه‌مان انجام دهیم)، یا حتی به دنبال پیدا کردن معمای جالبی برای برنامه‌ی امشب هستیم.
در مطالعه‌ی گروهی، ما می‌توانیم از مطالبی که خودمان خواندهایم صحبت کنیم و نظر دیگران را نیز بپرسیم. می‌توانیم از خاطرات خودمان از خواندن و اینکه چطور خواندن در حل مشکلاتمان کمکمان کرده است نیز صحبت کنیم.
بچه‌های بزرگ‌تر می‌توانند از این فرصت استفاده کنند و برای خواهر و برادر کوچکترشان قصه‌گویی کنند. اگر والدینتان مهمان شما هستند، از آنها بخواهید در آیین قصه‌خوانی شبانه شرکت کنند. اغلب پدربزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها دوست دارند که فرصتی برای خوشحال کردن نوه‌هایشان داشته باشند. مطالب خواندنی را در اختیارشان قرار دهید تا با بچه‌ها بخوانند.
گاهی می‌توان طرح‌هایی مثل صحبت کردن راجع به بهترین یا بدترین داستانی که تا به حال خواندهایم را نیز اجرا کرد. در این طرح هر کس بعد از معرفی کتاب مورد نظرش باید راجع به این که چرا این کتاب برای من بهترین یا بدترین کتاب بوده است نیز صحبت کند.
کتابخانه‌ی شخصی
برای علاقه‌مند کردن فرزندمان به مطالعه بهتر است کتابخانه‌ای، هر چند کوچک، ازکتاب‌های متناسب با سن و نیاز اعضای خانواده داشته باشیم. کتابخانه باید در مکانی مناسب، یعنی مکانی در دیدرس و در دسترس قرار بگیرد. شما می‌توانید با کمک فرزندتان کتاب‌ها را به صورت موضوعی و یا بر اساس گروه سنی یا به هر شکل دیگری مرتب کنید. برای فرزندتان یک مهر کتابخانه تهیه کنید تا کتاب‌هایش را مهر کند. همچنین می‌توانید برای کتابخانه‌تان نامی تعیین کنید و کتاب‌هارا با نام کتابخانه‌تان مهر کنید. حتماً دفتر اماناتی تهیه کنید و فهرست افرادی را که می‌توانید به آنها کتاب امانت بدهید بنویسید (دوستان خودتان و فرزندتان، همکلاسی‌های فرزندتان، اقوام و آشنایان، همسایه‌ها و...)، و به آنها در مورد امکان امانت گرفتن از کتابخانه خبر دهید. حتی می‌توانید با کسانی که کتاب امانت می‌گیرند در ارتباط بیشتری باشید و نظر آنها را در مورد کتاب‌ها بپرسید.
در مواقعی که مهمان دارید کتاب‌ها را روی میز بچینید، طوری‌که توجه آنها را جلب کنید. می‌توانید با حضور مهمان‌هایتان آیین قصه‌خوانی شبانه را اجرا کنید. موضوع بهترین و بدترین داستانی که تا به حال خوانده‌‌ام و یا طرح معما می‌تواند لذت‌بخش باشد.
نمایشگاه در خانه
از کودک خود بخواهید برای قصه‌هایی که می‌شنود نقاشی بکشد. پس ازمدتی از نقاشی‌های فرزندتان نمایشگاهی در خانه برگزارکنید. می‌توانید از او بخواهید تا بعضی نقاشی‌هایش را به دوستانش هدیه کند.
مناسبت‌ها
مناسبت‌های مختلف فرصت مناسبی است که می‌توان از آنها برای مطالعه بهره برد. می‌توانیم در آیین شبانه‌مان در مورد آن مناسبت صحبت کنیم و سؤالاتی را پیش بیاوریم و برای پیدا کردن جواب آنها از کتاب نیز استفاده کنیم.
ارتباط با کتابخانه عمومی
خودتان و فرزندتان را عضو یک کتابخانه‌ی عمومی در محل سکونتتان کنید و در یک برنامه‌ی هفتگی یا ماهانه از آنجا بازدید کنید. فرزندتان را با قسمت‌های مختلف کتابخانه (کتاب‌های عمومی، نشریات، کتاب‌های مرجع و ... ) آشنا کنید. کتاب‌های مورد نیاز خود را به امانت بگیرید و از فضای کتابخانه برای مطالعه استفاده کنید. می‌توانید فرزندتان را در برنامه‌هایی مثل قصه‌گویی که در بعضی کتابخانه‌های عمومی برگزار می‌شود، ثبت نام کنید. شما می‌توانید بعضی کتاب‌های خودتان و فرزندتان را به کتابخانه امانت دهید (با رضایت فرزندتان) و به این ترتیب او را به همکاری با دیگر افراد جامعه تشویق کنید.
نشریات
بچه‌ها از اینکه بسته‌ی پستی به نام آنها به در خانه برسد خوشحال می‌شوند و توجه بیشتری به آن می‌کنند. اشتراک بعضی نشریات خوب کودکان می‌تواند به علاقه‌مند شدن آنها به مطالعه و خواندن کمک کند و به علاوه شما را بیشتر با نویسندگان کودک آشنا کند.
کارهای عملی
در بعضی از کارهای عملی از خواندن استفاده کنید و به فرزندتان نشان دهید که چطور خواندن به انجام کاری مفید کمک می‌کند. در ادامه مثال‌هایی از این کارها را بیان می‌کنیم.
تمرین خواندن هنگام خرید
کودک راهمراه خود به خرید ببرید و صورت موادی را که میخواهید بخرید به دست او بدهید. از او بخواهید از روی صورت، مواد لازم را پیدا کند.
از فرزندتان بخواهید انواع مختلف پودر رخت‌شویی، ماست، حبوبات و... را از نظر قیمت، محتویات، وزن و اندازه‌ی بسته‌بندی آن با هم مقایسه کنند. با همدیگر ببینید که کدام جنس برای خریدن بهتر است.
از فرزندتان بخواهید بر اساس ملاک‌هایی که برایشان ذکر میکنید، مارک مشخصی را برای یک محصول انتخاب کنند. مثلا بیسکوئیتی را انتخاب کنند که شکر کمتری در تهیه آن به کار رفته باشد.
مواردی را که هنگام خرید از خواندن استفاده کردید را برشمرید: مثلا برای پیدا کردن مغازه، انتخاب کالا، پیداکردن بخش مورد نظر در فروشگاه و... . از بچه‌ها بخواهید تعریف کنند چه چیزهایی را هنگام خرید خواندند.
تمرین خواندن هنگام پختن غذا
از یک کتاب آشپزی استفاده کنید یا اینکه خودتان دستور پخت غذا را بنویسید. سپس از یکی از فرزندانتان بخواهید صورت مواد اولیه را بخواند و از دیگری بخواهید مواد را پیدا کند، و در مواردی هم مقدار مشخص شده را جدا کند. همین‌طور از آنها بخواهید مراحل تهیه غذا را یکی یکی بخوانند.
گاهی می‌توانید لیستی از مواد اولیه تهیه کنید و از فرزندتان بخواهید که به فروشگاه برود و آنها را تهیه کند. بهتر است روزی را انتخاب کنید و در آن روز انتخاب نوع غذا، تهیه‌ی مواد (خواندن دستور تهیه غذا، خرید مواد مواد لازم با توجه به لیست نوشته شده و...) را به عهده‌ی او بگذارید. البته بهتر است با هم همکاری کنید. می‌توان این کار را به صورت بازی اجرا کرد. در این جا فرزندتان می‌تواند نقش کمک آشپز را داشته باشد.
تمرین خواندن هنگام تعمیر خانه
ابزارهایتان را با فرزندتان بررسی کنید و درباره‌ی نام، کار و طرز کار هر یک صحبت کنید. حتماً تأکید کنید که بعضی ابزارها فقط باید توسط بزرگسالان استفاده شود. می‌توانید از کتاب‌هایی هم برای این کار کمک بگیرید.
از ابزاری که برای انجام یک کار خاص لازم دارید صورتی تهیه کنید واز فرزندتان بخواهید آن را بخواند، ابزار را پیدا کند و آنها را آماده کند.
تمرین خواندن هنگام ساخت کاردستی
مدل‌ها، دستورالعمل‌ها و صورت لوازم مورد نیاز را دم دست بگذارید. از فرزندتان بخواهید به شما بگوید که برای انجام کار به چه چیزهایی نیاز دارید. می‌توانید فرزندتان را همراه خود به فروشگاه ببرید تا مواد اولیه مورد نیاز را پیدا کنید و بخرید. ضمن انجام کار به هر چیزی که می‌خوانید اشاره کنید.
محیط کار
محیط کار ما نیز موقعیتی را فراهم می‌کند تا به صورت عملی به فرزندمان نشان دهیم که چرا باید خواندن، نوشتن، جمع و تفریق را بیاموزند. یک روز فرزندتان را به محل کارتان دعوت کنید و با ضمن آشنا کردن او با شغلتان در این مورد هم با او حرف بزنید. بهتر است قبل از این کار این سؤال‌ها فکر کنید:
- در کار خود چگونه از خواندن استفاده می‌کنم؟ (نامه، دفترچه‌ی راهنما، ... )
- کدام یک از مهارت‌هایی را که در مدرسه آموخته‌ام در محل کار خود استفاده می‌کنم؟ (خواندن و نوشتن، حساب کردن، ... ) چه وقت‌هایی و چگونه؟
سفر
مسافرت فرصت مناسبی برای خواندن فراهم می‌کند. می‌توانیم نقشه‌ای تهیه کنیم و پیش از سفر با فرزندمان مسیرهایی را که قصد عبور از آنها داریم پیدا کنیم و در طول سفر هم آن نقشه را با خود داشته باشیم و مسیرها را ببینیم. قبل از سفر در کتاب‌ها و دیگر منابع این را جستجو کنیم که جاهایی که می‌رویم چه سوغاتی‌هایی دارند و برای دوستانمان چه هدایایی می‌توانیم تهیه کنیم. همین‌طور می‌توانیم جاهای دیدنی و تاریخی مقصدمان را پیدا کنیم. در طول سفر قصه‌گویی کنیم و از فرزندمان بخواهیم خاطراتش را از جاهایی که می‌رود بنویسد و بعداً برای دوستانش بخواند. همین‌طور می‌توان از بازی‌های کلامی و معما در طول سفر (در ماشین، شبها و ...) استفاده کرد.
فعالیت‌های انسان‌‌دوستانه
انجام کاری برای کمک به دیگران می‌تواند انگیزه‌ی خوبی برای مطالعه باشد. می‌توان از بچه‌ها خواست که کتابی را بخوانند و آن را ضبط کنند تا بتوان آن را به پدربزرگ و مادربزرگ یا دیگر سالمندان یا افراد نابینا هدیه داد. این کار می‌تواند در آیین قصه‌خوانی شبانه انجام شود.
می‌توانیم با همکاری فرزندانمان کتاب‌هایی را، در یک برنامه‌ی منظم، برای هدیه دادن به مؤسسات خیریه و مراکز نگهداری کودکان و ... انتخاب و تهیه کنیم.
می‌توانیم برنامه‌ای برای امانت دادن کتاب به بچه‌های محله داشته باشیم.
می‌توانیم برنامه‌ای برای سرزدن به خانه‌ی سالمندان و خواندن کتاب برای آنها با همکاری کودکان ترتیب دهیم.
می‌توانیم در مجتمع مسکونی یا در محله‌مان یا حتی در بین اقواممان نمایشگاهی از کتاب‌های دست دوم ترتیب دهیم و هر کس کتاب‌هایی را که استفاده نمی‌کند برای فروش عرضه کند و در نهایت قسمتی از سود را صرف کاری خیر کنیم. برای این کار باید اطلاع‌رسانی مناسبی انجام داد، مثلاً آگهی نصب کرد یا آن را در جمعی مناسب مطرح کرد یا اینکه با افراد حضوری صحبت کرد. کودکان می‌توانند در بخش‌های مختلفی از کار (اطلاع‌رسانی، کارهای اجرایی، ...) شرکت داشته باشند.