مي توان از اسباب بازي به عنوان وسيله اي براي ياد دادن مفاهيم مختلفي مانند رنگ، تعداد، شکل، اندازه، جنس و حجم استفاده کرد و سبب افزايش گنجينه واژه ها در ذهن کودک شد؛ همچنين از اسباب بازي مي توان براي تشخيص رشد اجتماعي، شخصيتي و هوشي کودکان بهره جست. کودکان از طريق اسباب بازي مي توانند تمايلات ناپسند خود را آشکار نموده و تخليه رواني شوند. در بين بازي ها، بازي هاي طبيعي (آب بازي، گِل بازي و شن بازي) از بهترين، اساسي ترين و لذت بخش ترين فعاليت ها براي کودکان به شمار مي روند. اين بازي ها جذبه سحرآميزي براي بچه ها دارند.
بچه ها ساعت ها وقت شان را صرف اين نوع بازي ها مي کنند بدون اينکه از بازي کردن خسته شوند. بازي هاي طبيعي باعث تسکين عصبانيت هاي کودک شده، از طريق اين بازي ها از ناراحتي ها، فشارها و تنش ها رهايي يافته و آرامش پيدا مي کند. چون کودکان اين بازي ها را بيشتر دوست دارند از راه اين بازي ها مطالب و مفاهيم زيادي را مي آموزند که موجبات رشد مهارت ها و توانايي هاي مختلف آنها را فراهم مي کند؛ از جمله رشد خلاقيت، پرورش حواس پنجگانه، افزايش خزانه لغات، رشد و کنترل اعصاب و عضلات و ... . والدين با انتخاب اين گونه اسباب بازي ها، روح و روان کودک را تلطيف کرده و رشد مي بخشند. اين وسايل طبيعي مطابق با ميل و طبيعت کودک مي باشند که به راحتي در همه جا و با قيمت ارزان مي توان تهيه کرد. بازي هاي طبيعي از اهميت خاصي برخوردار است. در اين راستا روايت شده است: «پيامبر اکرم(ص) بر کودکاني عبور کرد که مشغول خاک بازي بودند. بعضي ازاصحاب، آنان را از بازي نهي کردند. پيامبر فرمود: بگذاريد بازي کنند، خاک بهار کودکان است
گِل بازي
در ميان اسباب بازي هاي کودکان هيچ وسيله اي به اندازه گِل و هيچ کاري به اندازه گِل بازي براي کودکان سرگرم کننده و لذت بخش نيست.
گِل بازي يکي از نيازهاي بنيادي و اساسي کودک است. به رغم اينکه والدين به دليل کثيف شدن لباس ها، محدوديت هايي براي اين بازي ايجاد مي کنند ولي کودکان به محض اينکه به خاک و گِل برسند همانند ماهي که بيرون از آب بوده به محض رسيدن به آن زنده شده و شروع به تحرک و فعاليت مي کند.
کودکان از گِل بازي لذت فراواني مي برند و از نظر روحي و رواني ارضا مي شوند و با قوه ابتکار و خلاقيت خويش چيزهاي نو مي سازند و مي توانند به تصورات و تخيلات خويش جامه عمل پوشيده و آن را به شکل مجسم در آورند.
کودکان به هنگام اين بازي نتيجه اعمال خود را که باعث بالا بردن اعتماد به نفس مي گردد، مشاهده مي کنند، فکر مي کنند، تصميم مي گيرند و با به کارگيري قوه تخيل و تصور چيزي خلق مي کنند و با رضايت خاطر در باره آنچه که ساخته اند سخن مي گويند و بر روي آن اسم مي گذارند.
به همين دليل امروزه بازي با گِل رُس در آموزش خردسالان از اهميت خاصي برخوردار است. گِل رس نرم و قابل انعطاف است، با دست هاي کودک به راحتي شکل مي گيرد، شکل دادن به آن کاملاً در اختيار کودک قرار دارد و هر طوري که خواسته باشد مي تواند به آن شکل بدهد.
کودکان آن را ورز (مالش) مي دهند، با مشت بر آن مي کوبند، آن را مي غلطانند، پهنش مي کنند، به شکل نان، کيک، تافتون، توپ و مار در آورده، چنگ مي زنند، در آن حفره ايجاد مي کنند، قطعه قطعه مي کنند و باز مي توانند همه آنها را روي همديگر جمع کنند.
گِل به دست ها مي چسبد، کودکان آنها را بر روي بدن شان مي مالند، تماس و ماليدن اين مواد به بدن لذت و شادي زيادي را براي کودکان ايجاد مي کند.
کودکان خردسالي که براي اولين بار گِل رس را با انگشتان چنگ مي زنند و مي فشارند، همانند اولين قدم هايي است که کودک هنگام راه رفتن برمي دارد. در اين مرحله براي او گِل مالي و چنگ زدن لذت بخش تر است تا ساختن چيزي. آنها معمولاً گِل را مي فشارند، مي کشند، پهن مي کنند و کارهاي مشابه ديگر.
اما در مرحله بعدي که کودکان مهارت بيشتري کسب مي کنند، هنگام بازي با گِل رس مي توانند گلوله، قطعات دراز به شکل مار و يا نان درست کنند. ساختن اين شکل ها باعث مي شود که کودکان به تدريج صورت هاي پيچيده تري درست کنند، مثلاً کاسه، بشقاب، ليوان، قابلمه، کوزه و ...
مي سازند و به آن شکل مي دهند، يا اينکه چند تکه مي کنند و آن را به شکل آدم يا حيوان در مي آورند و براي آن سر، دست و پا مي سازند، سپس به سمت کارهاي سفالگري و کوزه گري خواهند رفت.
فوايد گِل بازي
1ـ رشد و پرورش خلاقيت
خلاقيت و نوآوري کودک غالبا در زمان هايي شکوفا مي شود که آزادي عمل دارد، مي تواند قوه تخيل خويش را براي ساختن چيزي به کار اندازد. از آنجا که بازي با گِل رس طبق الگو، مدل و نقشه از پيش تعيين شده نيست کودکان مي توانند به آفرينش دست بزنند، نيز به دليل قابليت انعطاف و نرمي گِل مي توانند به هر صورتي که بخواهند آن را شکل بدهند و خيلي سريع مي توانند خراب کنند. همان طور که نقاشي کردن موجب خلاقيت، ابتکار، نوآوري و لذت دروني براي کودک مي شود، گِل بازي افزون بر همان اثرات، سرگرمي بسيار لذت بخش و شادي آفرين براي کودکان به حساب مي آيد.
2ـ رشد و پرورش گويايي
بايد به کودکان فرصت داد از راه گِل بازي، مجسمه سازي، کولاژ و نقاشي احساسات و عقايد خويش را بيان نمايند. در بازي با گل رس کودک مي تواند فکر کند، تصميم بگيرد و با کمک قوه تخيل و تصورش چيزي بيافريند و در پايان احساس رضايت کند و در باره ساخته هايش صحبت کند. احساس رضايت ناشي از ساختن بسيار پراهميت است.
علاوه بر آنکه کودک در مورد ساخته اش داستان سرايي مي کند، به افکارش هم نظم و ترتيب مي دهد. زماني که کودکان در حال گِل بازي هستند براي دوستان شان صدا در مي آورند، يا ممکن است خواسته باشند با کارهايي مثل پختن، خوردن، مهماني و جشن خود را مشغول کنند.
3ـ رشد و کنترل اعصاب و عضلات
بيشتر کارهايي که با گل انجام مي گيرد با به کارگيري انگشت و دست مي باشد. فشار دادن، ضربه زدن، جدا کردن، غلطاندن، قطعه قطعه کردن، به همديگر متصل کردن و ... به رشد عضلات کمک مي کند و باعث مي شود کودک تجربه هاي آسان و موفقي براي خود کسب نمايد.
کودکان از ديدن اثرات حرکات شان لذت برده و متوجه مي شوند قادرند از حرکات دست هايشان استفاده کنند و گل رس را به طريقي که مايلند بسازند. کودک ممکن است گل رس را به صورت لوله هاي بلند و باريک (طناب مانند) در بياورد، آن را بکوبد و به شکل توپ در بياورد يا اينکه به صورت تافتون در آورده و با انگشتانش سوراخ سوراخ کند.
در کار با گل رس دايره (توپ) از اولين شکل هايي مي باشد که کودک با تسلط بيشتر بر اعصاب و عضلاتش قادر است اين شکل ها را به صورت ماهرانه تري بسازد. درست کردن گل به صورت باريک نشانه هاي رشد و تسلط کودک بر کنترل اعصاب و عضلاتش مي باشد.
4ـ رشد و پرورش مهارت هاي اجتماعي
وقتي چند کودک با همديگر گل بازي مي کنند از شراکت و داد و ستد براي ساختن چيز مورد علاقه شان لذت برده و مهارت هاي اجتماعي شان پرورش پيدا مي کند.
5ـ پرورش قدرت تجسم فضايي و هندسي
کار با گل رس زمينه پرورش ادراک فضايي و هندسي کودک را افزايش مي دهد چون کودک مي تواند صورت هاي فضايي و هندسي را به صورت عيني خلق کرده و مشاهده کند؛ مثلاً ساخت يک جعبه، چمدان، آدم، مربع، مستطيل، دايره و ... همه اين مفاهيم را مي تواند از طريق گل بازي عينيت بخشد و با مفاهيمي مانند نرمي، سفتي، زبري، سختي، سبکي، سنگيني، طول، سطح و حجم آشنا گردد.
گل رس ماده خيلي خوبي براي طرح هاي سه بعدي است، زيرا به دليل نرمي و قابليت انعطاف مي توانند آن را به هر شکلي که بخواهند در آورند. همچنين کودکان در سنين کودکستاني مي توانند شکل هاي پايه اي مانند دايره، توپ هاي کوچک، شکل هاي گوشه دار مثل مربع و مستطيل را با گل رس بسازند.
کودکان به هنگام گل بازي يک توپ حلقه اي کامل گِلي را به جاي سر و يک مستطيل را به جاي بدن مي گذارند و با درست کردن باريکه هايي به عنوان دست و پا به ساخت آدمک مي پردازند.
کودکان مي توانند گل رس را به قالب هاي مختلفي در بياورند، کلوچه درست کنند، کيک درست کنند و آن را بپزند، اين گونه فعاليت هاي قالب سازي موجب رشد حسي، ادراکي و لامسه در کودکان شده و به سازگاري و انطباق پذيري تصورات و ادراکات شان در مورد اشکال و اجسام سه بعدي و هندسي کمک بزرگي مي کند.
6ـ پرورش حس لامسه
خاصيت نرمي و شکل پذيري طبيعي گل رس جاذبه قوي براي کودکان در هر سني دارد. هر يک از حواس که بيشتر در معرض محرکات محيطي قرار بگيرد، کاربرد و مهارت آن افزايش مي يابد. گل رس علاوه بر تمامي مزاياي ديگري که براي کودک دارد حس لامسه کودک را پرورش داده و زمينه درک و فهم حس لمس کردن را براي او فراهم مي کند و مفاهيمي مانند سفت، سخت، نرم، زبر، مرطوب، خشک و ... را براي کودک معني دار مي کند.
براي بازي با گل رس کودکان از مجموعه حواس شان از قبيل ديدن، لمس کردن و بوييدن استفاده مي کنند و از آنجا که بيشتر کارهايي که با گل انجام مي گيرد با به کارگيري انگشتان دست مي باشد، حس لامسه بيشتر به کار گرفته مي شود. کودکان وقتي با گل رس کار مي کنند مفاهيم نرم و سخت را تجربه مي کنند. کودک با مقداري آب مخلوط کردن به خاک رس در مي يابد که خاک رس مي تواند تبديل به گل شده، گلِ درست شده مي تواند خيلي شُل (نرم) يا خيلي سفت (سخت) باشد.
7ـ تقويت و هماهنگي چشم و دست
کودک براي شکل دادن به گل از عضلات دست استفاده مي کند و به دنبال آن چشم را به همکاري با دست وا مي دارد و از قوه تخيل و تصور خويش براي خلق و ابداع آن کمک گرفته و چيزي را مي آفريند.
از آنجا که هماهنگي چشم و دست براي رشد کودک ضروري است، لازم است براي کودکان فعاليت هايي که منجر به هماهنگي حرکتي چشم و دست مي شود مانند نقاشي (استفاده از رنگ، قلم مو، آبرنگ و ...)، گل بازي، ساختن مجسمه ها و کارهاي گلي، خميربازي و نقاشي با انگشت را در نظر گرفت.
8ـ ابزاري براي تشخيص و درمان
کودکان با گل بازي مي توانند ايده هاي گوناگون خود را زودتر پياده کنند، لذت و آرامشي که در زمان بازي با گل به دست مي آورند از نقطه نظر درماني بسيار بااهميت است.
تجربيات بازي درمانگران نشان داده است که کودکان عصبي و زودرنج را مي توان از طريق گل بازي، شن بازي و آب بازي درمان کرد.
بازي کردن با آب، خاک، شن و گل اثر معجزه آسايي در حل مشکلات و بروز خلاقيت کودکان دارد. آنان از طريق بازي و ساختن يک غول، گرگ، سگ، مار و ... آن را مورد حمله قرار دادن و خراب کردن مي توانند از ترس ها، وهميات، احساسات و پندارهاي واهي رهايي يابند.
بچه هاي خشن گل و يا خاک رس را سوراخ سوراخ مي کنند و يا اينکه آن را روي هم مي کوبند، مثلاً کودکي که داراي مشکل است با گل تابوتي مي سازد که درونش مردي از گل ساخته شده، خوابيده است. او مي گويد: «الان درِ تابوت را مي بندم، محکمش مي کنم، حالا ديگه او نمي تونه نفس بکشه.» با دست هاي خودش محکم روي تابوت فشار مي آورد و به اين وسيله انتقام خودش را از پدري که مورد تنفرش است مي گيرد.
گِل بازي براي کودک اين فرصت را ايجاد مي کند تا احساسات ناخوشايند و سرکوب شده خويش را ابراز نموده و به لحاظ رواني تخليه و سبک شود.
9ـ فايده هاي ديگر
کودکان از طريق گل بازي موضوعاتي از قبيل شکل انسان، حيوان، خانه، کلوچه، پيچ، آچار و بسياري چيزهاي ديگر درست مي کنند و سعي دارند اشکالي بسازند که به نحوي به آنها تعلق دارد، همان طوري که در نقاشي کردن اين کار را انجام مي دهند.
اغلب در نقاشي ها کودکان چيزهايي را که برايشان مهم ترند بزرگ تر ترسيم مي کنند تا چيزهايي که برايشان از اهميت کمتري برخوردار است. در گِل بازي و ساخت مجسمه هاي گلي هم کودکان اشکالي را که برايشان مهم تر است، با جزئيات بيشتري به کار مي برند. در اين نوع شکل ها کودک ممکن است از طريق دقت بيشتر روي ساخته خويش مثل گذاشتن دگمه به جاي چشم ها، حصير براي لباس و يا نخ به جاي موها اهميت بيشتري به ساخته خويش بدهد.
از آنجايي که گِل بازي، از نظر والدين کار کثيفي محسوب مي شود لازم است پيش بيني هاي لازم در اين باره صورت گيرد:
ـ ميزي که براي گِل بازي در نظر گرفته مي شود بايد داراي رويه مخصوص (فورميکا) باشد که تميز کردن آن راحت تر است و يا اينکه از پلاستيک براي پهن کردن روي ميزهاي معمولي استفاده کرد.
ـ از وسايلي مانند وردنه، قاشق، چاقوهاي پلاستيکي و يا فلزي که لبه هاي تيزي ندارند استفاده شود.
ـ به هر کودکي يک تکه گِل به اندازه سيب بزرگ داده شود و کودک هر طور که دلش مي خواهد از آن استفاده کند، به او آزادي کامل دهيم تا با خمير آشنا شود و حس کنجکاوي اش را ارضا کند، هرگز در مرحله آشنايي از او نخواهيد که چيزي بسازد.
در مرحله بعدي روبه روي کودکان بنشينيد و اين سؤالات را از کودکان بکنيد «اگر من اين خمير را فشار بدهم چه مي شود؟ اگر آن را بکشم چطور مي شود؟» کودکان را به اين کار بيشتر تشويق کنيد.
ـ هرگز به کودکان نگوييد چه آدمک قشنگي درست کرده اي و يا چه مار قشنگي است. سعي نماييد هنگام تشويق از دراز بودن، نرم و گرد بودن آنچه کودک درست کرده تعريف کنيد.
ـ والدين و يا مربيان مي توانند کنار کودکان بنشينند و همراه آنها بازي کنند. شرکت در بازي موجب تشويق کودکان مي شود ولي والدين و يا مربيان نبايد چيزهايي را بسازند که بچه ها از روي آن کپي کنند، اين کار باعث هدر رفتن استعداد، خلاقيت و قوه ابتکار کودکان مي شود.
ـ بعد از اينکه کار بچه ها تمام شد، بهتر است گل ها را به صورت گلوله هاي کوچکي به اندازه يک سيب در آورده و در وسط آن يک سوراخ کوچک ايجاد کرده و در آن آب بريزيم تا گِل نرم باقي بماند و بچه ها براي کار با آنها در فرصت و جلسه بعدي مشکلي نداشته باشند و يا اينکه آنها را داخل سطلي درپوش دار گذاشته و روي آن يک پارچه مرطوب و يا اسفنج (ابر ظرفشويي) بگذاريم و سرپوش ظرف را محکم کنيم.
اگر گل رس خيلي خيس باشد کپک مي زند و اگر خشک باشد کار کردن با آن مشکل است. اگر گل خشک و سفت شد آن را داخل يک کيسه مي گذاريم و با ضربات
چکش آن را خرد مي کنيم. بعد از خيساندن داخل آب دوباره براي بازي آماده مي شود.
ـ براي کودکان توضيح دهيد که گِل را نبايد به جز محدوده اي که بازي مي کنند (اتاق مخصوص يا گوشه اي از حياط) به ساير جاها ببرند.
ـ برايشان توضيح دهيد که در هنگام بازي در کار يکديگر دخالت نکنند.